ارزيابي تأثيرات اجتماعي و فرهنگي طرح احداث مسير دوچرخهسواري بلوار ميرداماد
محورهای موضوعی : ارزیابی تأثیرات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، محیط زیستی و... سیاست‌ها، برنامه‌ها، طرحها و پروژهها
رحمان جهانی دولت آباد
1
*
,
اسماعیل جهانی دولتآباد
2
,
مریم ابهری
3
,
ندا میر اکبری
4
1 - کارشناس امور اداری و دفتری، دانشگاه فنی و حرفه¬ای شماره 1 تبریز
2 - دانشیار گروه جامعهشناسی دانشگاه محقق اردبیلی
3 - مدیر گروه مطالعات کاربردی مناطق، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران
4 - پژوهشگر شهرسازی، مرکز مطالعات و برنامه¬ریزی شهر تهران
کلید واژه: حمل و نقل شهری, مسیر دوچرخه, ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی, بلوار میرداماد و تهران.,
چکیده مقاله :
پروژه مسیر دوچرخه بلوار میرداماد، چندین سال است که اجرا و به مرحله بهرهبرداری رسیده است. اما شواهد موجود نشان میدهد که پروژه یادشده در عمل با چالشهای مختلفی مواجه و از اهداف خود دور شده است. این موضوع، ضرورت انجام مطالعۀ ارزیابی تأثیرات اجتماعی را برای آن مطرح کرده است. هدف این مطالعه، ارزیابی و پیشبینی تأثیرات احداث مسیر دوچرخه بلوار میرداماد در راستای افزایش تأثیرات مثبت و کاهش تأثیرات منفی آن بوده است. با توجه به ماهیت پروژه و محدودۀ مورد مطالعه، از روشهای کمی و کیفی و به طور مشخص روش پیمایش، مصاحبه و تحلیل آرای کارشناسان برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. حجم نمونه برای پیمایش به صورت هدفمند، 200 مورد و تعداد مصاحبههای به عمل آمده نیز حدود 50 مورد بوده است. ارزیابی تأثیرات پروژه در قالب سه سناریوی «تداوم» وضعیت موجود، «تعدیل» وضعیت موجود و «تغییر» وضعیت موجود انجام گرفته است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که بیشترین مسائل و مشکلات محدودۀ مورد مطالعه که اثرات پروژه را تحتالشعاع قرار داده است، به ترتیب اولویت در حوزههای کالبدی - فعالیتی، حملونقل و ترافیک و اجتماعی و فرهنگی بوده است. اجرای پروژه در قالب سناریوی تداوم وضع موجود، تداوم چالشهای وضعیت فعلی را به همراه خواهد داشت. همچنین بررسیها نشان میدهد که اجرای پروژه در قالب سناریوی تعدیل وضعیت موجود نیز اثرات نامطلوبی مانند تداوم حضور موتوریها در مسیر دوچرخه، افزایش تصادفات و خطرات جانی، سلب آسایش و آرامش اهالی، کاهش رونق اقتصادی کسبه، تداوم حضور ماشینخوابی و اجارۀ جای پارک، بدبینی و عدم اعتماد به مدیریت شهری، شکلگیری نارضایتیها و... را به همراه دارد. بدین منظور سناریوی دیگری مطرح شده و در قالب آن، طرح پیشنهادی گروه پژوهش با اتخاذ رویکرد «تغییر وضعیت موجود» و با تأکید بر رویکرد تدریجی و بلندمدت ارائه شده است.
The Mirdamad Boulevard bicycle path project has been implemented for several years and has reached the operational stage, but the available evidence shows that the above-mentioned project has faced various challenges in practice and has deviated from its goals. This issue has raised the need to study the social attachment for it. The purpose of this study was to evaluate and predict the consequences of the construction of a bicycle path in Mirdamad Boulevard in order to increase its positive effects and reduce its negative effects. According to the nature of the project and the scope of the study, quantitative and qualitative methods, specifically the method of survey, interview and analysis of experts' opinions, have been used to collect information. The sample size for the purposeful survey was 200 and the number of interviews was about 50. The evaluation of the project's consequences has been carried out in the form of three scenarios of continuation of the status quo, adjustment of the status quo and change of the status quo. The results of the research indicate that the most issues and problems of the studied area that have overshadowed the effects of the project were prioritized in the physical-activity, transportation and traffic, and social and cultural fields, respectively. The implementation of the project in the form of the continuation of the status quo scenario will bring the continuation of the challenges of the current situation. Also, the investigations showed that the implementation of the project in the form of the scenario of adjusting the existing situation also has adverse effects such as the continuation of the presence of motorcycles on the bicycle path, the increase in accidents and life risks, the deprivation of the comfort and peace of the residents, the reduction of the economic prosperity of the business, the continuation of the presence of sleeping cars. And renting a parking space brings pessimism and lack of trust in the city management, the formation of dissatisfactions, etc. For this purpose, another scenario was proposed and in that form, the proposed plan of the research group was presented by adopting the approach of "changing the existing situation" and emphasizing the gradual and long-term approach.
ایزدی، محمد¬سعید (1389). «عناصر و اجزای متشکله شهر ایرانی اسلامی با تأکید بر فضاهای عمومی و کارکرد آنها». اولین همایش تبیین الگوهای شهرسازی و معماری اسلامی ایرانی. همدان.
پاکزاد، جهانشاه (1385). «مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری». وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری. دبیرخانه شواری عالی شهرسازی و معماری. تهران: شهیدی.
پوراحمد، احمد و دیگران (1391). «سنجش و مقایسه کیفیت پیاده¬راه در محله¬های هفت¬حوض و مقدم شهر تهران». مجله آمایش جغرافیایی فضا. دوره دوم، شماره 6، صص 37-56.
------------------- (1395). «تحلیل نقش پیاده¬راه¬های شهری در ارتقای سرزندگی فضاهای شهری (مطالعه موردی: پیاده¬راه 17 شهریور تهران)». پژوهش¬های جغرافیایی برنامه¬ریزی شهری. دوره چهارم، شماره 2، صص 175-195.
توسلی، محمد و مهرداد شریعت (1387). «گسترش سیستم دوچرخه¬سواری جهت دستیابی به اهداف مدیریت تقاضای حمل¬و¬نقل، نمونه موردی: شهر قم». هشتمین کنفرانس مهندسی حمل¬و¬نقل و ترافیک، سازمان حمل و نقل و ترافيك شهرداری تهران، تهران، ایران.
حاتمی¬نژاد، حسین و یوسف اشرفی (1388). «دوچرخه و نقش آن در حمل¬ونقل پایدار شهری، نمونه موردی: شهر بناب». مجله پژوهش¬های جغرافیای انسانی. شماره 70، صص 45-63.
حبیبی، محسن (1379). «فضای شهری و حیات مدنی». نشریه هنرهای زیبا. شماره 7، صص 21-33.
سلطانی، علی و سمانه شریعتی (1392). «بررسی مشوق¬ها و بازدارنده¬های استفاده از دوچرخه در حمل¬ونقل درون¬شهری: مطالعه موردی شهر اصفهان». نشریه معماری و شهرسازی ایران. سال چهارم، شماره 5، صص 63-73.
عاشوری، علی (1389¬). «پیوند منظرین انسان با محیط: بررسی نقش پیاده¬راه در حیات شهر». ماهنامه منظر. دوره دوم، شماره هشتم، صص 44-47.
فلاح¬منشادی، الهام و دیگران (1391). «ارزیابی پیاده¬راه بازار تهران». نامه معماری و شهرسازی. شماره 9، صص 45-63¬.
قربانی، رسول و محمد جام¬کسری (1389). «جنبش پیاده¬گستری، رویکردی نو در احیا مراکز شهری؛ مورد مطالعه: پیاده¬راه تربیت تبریز». نشریه مطالعات و پژوهش¬های شهری منطقه¬ای. دوره ششم، شماره 6، صص 55-72¬.
کوکبی، لیلا و دیگران (1391). «حیات جمعی در فضای عمومی سبز راه، نگرشی بر تنوع فرهنگی اجتماعی استفاده از فضا؛ مطالعه موردی: پارک خطی باغ بلند شیراز». مجله پژوهش و برنامه¬ریزی شهری. سال سوم، شماره 11، صص 97-114¬.
کنف¬لاخر، هرمان (1381). اصول برنامه¬ریزی (طراحی) تردد پیاده و دوچرخه. ترجمه دکتر فریدون قریب. تهران: دانشگاه تهران.
محمودی¬نژاد، هادی (1389). فضا و مکان در طراحی شهری. تهران: هله و طحان، چاپ دوم.
مدنی¬پور، علی (1387). طراحی فضای شهری¬. شرکت پردازش و برنامه¬ریزی شهری.
مديري، آتوسا و سجاد اباذرلو (1389). «پايداري حمل¬و¬نقل: گسترش و بهبود دوچرخه¬سواري در منطقه آزاد ارس». نخستين همايش توسعه شهري پايدار.
مکلاران، اندرو (1390). ایجاد فضای شهری؛ ساخت¬وساز املاک و برنامه¬ریزی شهری. ترجمه درنی همدانی و دیگران. تهران: معانی.
نصیری، اسماعیل (1388). جهانی شدن و چالش¬های شهر و شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه؛ با رویکردی بر راهبردهای عملیاتی در شهرهای ایران. تهران: گنج هنر، پرهام نقش.
ورمزیاری، مریم و کیانوش ذاکر حقیقی (1395). «حمل¬و¬نقل و توسعه پایدار». کنفرانس بین¬المللی پژوهش¬های نوین در عمران، معماری و شهرسازی.
Bonham J., and Wilson A. (2012). Bicycling and the Life Course: The Start- Stop-Start Experiences of Women Cycling, International Journal of Sustainable Transportation, 6:4, pp. 213-195.
Cavill, N., Biddle, s., Sallis, J.F. (2001). "Health enhancing physical activity for young people: statement of consensus of the United Kingdom expert consensus conference". Pediatric Exercise Science,13,20-25.
Litman T. (2009) Well Measured Developing Indicators for Comprehensive and Susainable Transport Planning, Victoria Transport Policy Insitute, Canada.http:// www.vtpi.org/.
Maibach, E. Steg, L. Anable, J. (2009). Promoting physical activity and reducing climate change: Opportunities to replace short car trips with active transportation, Preventive medicine, 49(4): 326-327.
Moudon, AV., Chanam L., Allen D. Cheadle, CW. Collier, DJ., Thomas LS. and Robert D. (2005). Cycling and the built environment, a US perspective, Transportation Research Part D: Transport and Environment, 3 :10, pp. 261-257.
Nasrudin.N & Nor.A, (2013). "Travelling to school: transportation selection by parents and awareness towards sustainable transportation", The 3rd International Conference on Sustainable Future for Human Security, SUSTAIN 2012, 3-5 November 2012, Clock Tower Centennial Hall, Kyoto University, JAPAN, Procedia Environmental Sciences, Volume 17, 2013, Pages 392–400.
Parkina, J. Meyers, C. (2010). The effect of cycle lanes on the proximity between motor traffic and cycle traffic, Accident Analysis and Prevention, 42(1): 159-165.
Pucher, J. Buehler, R. (2006). Why Canadians Cycle More than Americans: A Comparative Analysis of Bicycling Trends and Policies, Transport Policy 13(3): 265-279.
Pucher, J. Komanoff, C. Schimek, P. (1999). Bicycling renaissance in North America? Recent trends and alternative policies to promote bicycling, Transportation Research Part A: Policy and Practice, 33(7) :625-654.
Rassafi, a., and Vaziri, M. (2005). T Sustainable transport indicators: Definition and integration, International Journal of Environmental Sciences, vol. 2, no, .1, PP 83-96.
Victoria Transport Policy Institute .(2009). "Generated traffic and induced travel implications for transport planning", USA.
Zhou, J. (2012). Sustainable transportation in the US: A review of proposals, policies, and programs since 2000. Frontiers of Architectural Research, 1(2), 150-165.
ارزيابي تأثيرات اجتماعي و فرهنگي طرح احداث مسير
دوچرخهسواري بلوار ميرداماد
رحمان جهانی دولتآباد
کارشناس امور اداری و دفتری، دانشگاه فنی و حرفهای شماره 1 تبریز (نویسنده مسئول)
اسماعیل جهانی دولتآباد
دانشیار جامعهشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
مریم ابهری
مدیر گروه مطالعات کاربردی مناطق، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران
ندا میراکبری
پژوهشگر شهرسازی، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران
چکیده
پروژه مسیر دوچرخه بلوار میرداماد، چندین سال است که اجرا و به مرحله بهرهبرداری رسیده است. اما شواهد موجود نشان میدهد که پروژه یادشده در عمل با چالشهای مختلفی مواجه و از اهداف خود دور شده است. این موضوع، ضرورت انجام مطالعۀ ارزیابی تأثیرات اجتماعی را برای آن مطرح کرده است. هدف این مطالعه، ارزیابی و پیشبینی تأثیرات احداث مسیر دوچرخه بلوار میرداماد در راستای افزایش تأثیرات مثبت و کاهش تأثیرات منفی آن بوده است. با توجه به ماهیت پروژه و محدودۀ مورد مطالعه، از روشهای کمی و کیفی و به طور مشخص روش پیمایش، مصاحبه و تحلیل آرای کارشناسان برای گردآوری اطلاعات استفاده شده است. حجم نمونه برای پیمایش به صورت هدفمند، 200 مورد و تعداد مصاحبههای
بهعملآمده نیز حدود 50 مورد بوده است. ارزیابی تأثیرات پروژه در قالب سه سناریوی «تداوم» وضعیت موجود، «تعدیل» وضعیت موجود و «تغییر» وضعیت موجود انجام گرفته است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که بیشترین مسائل و مشکلات محدودۀ مورد مطالعه که اثرات پروژه را تحتالشعاع قرار داده است، به ترتیب اولویت در حوزههای کالبدی - فعالیتی، حملونقل و ترافیک و اجتماعی و فرهنگی بوده است. اجرای پروژه در قالب سناریوی تداوم وضع موجود، تداوم چالشهای وضعیت فعلی را به همراه خواهد داشت. همچنین بررسیها نشان میدهد که اجرای پروژه در قالب سناریوی تعدیل وضعیت موجود نیز اثرات نامطلوبی مانند تداوم حضور موتوریها در مسیر دوچرخه، افزایش تصادفات و خطرات جانی، سلب آسایش و آرامش اهالی، کاهش رونق اقتصادی کسبه، تداوم حضور ماشینخوابی و اجارۀ جای پارک، بدبینی و عدم اعتماد به مدیریت شهری، شکلگیری نارضایتیها و... را به همراه دارد. بدین منظور سناریوی دیگری مطرح شده و در قالب آن، طرح پیشنهادی گروه پژوهش با اتخاذ رویکرد «تغییر وضعیت موجود» و با تأکید بر رویکرد تدریجی و بلندمدت ارائه شده است.
واژههای کلیدی: حمل و نقل شهری، مسیر دوچرخه، ارزیابی تأثیرات اجتماعی و فرهنگی، بلوار میرداماد و تهران.
بیان مسئله
باید به این مهم توجه نمود که شهرها، پدیدهای بیش از ساختمانهای موجود بوده (ر.ک: مکلاران، 1390)، نقطه اتصال فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هستند (ر.ک: نصیری، 1388). شهر، تنها تراکم فیزیکی بناها و راهها نیست، بلکه بستری است که موجب تعالی، کمال و تبلور مدنی جامعه است (عاشوری، 1389: 44). طی دهههای اخیر به دنبال گسترش بیرویة شهرها و اهمیت و نقش روزافزون اتومبیل در شهر، بهتدریج نقش عابر پیاده در فضاهای شهری، کمرنگ شده است. این امر موجب کاهش سرزندگی فضاهای عمومی و کاهش فضایی مناسب برای تعاملات اجتماعی در شهر شده است (پوراحمد و دیگران، 1391: 176). این از عمده نقایص شهرسازی معاصر است که توجه بیش از حد به نیازهای حرکت سواره و غفلت از حفظ و ساماندهی فضاهای پیاده و مسیرهای دوچرخه در آن به رویکردی حاکم بدل شده است (پوراحمد و دیگران، 1395: 2). اما در پی حاد شدن مشکلات شهری، همچون آلودگیهای زیستمحیطی، دشواریهای آمد و شد، ناامنی راهها، بحران مراکز تاریخی شهرها و افت کیفیت فضاهای شهری، مشکلات خرید و دسترسی به خدمات، افزایش فشارهای روانی و...، جنبش گستردهای علیه حرکت موتوری در جهان پدید آمده و سبب گسترش مسیرهای ویژه دوچرخه در کشورهای پیشرفته شده است (ر.ک: فلاحمنشادی و دیگران، 1391).
امروزه در کشورهای توسعهیافته، توجه به حضور مردم در فضای شهری، نقش کلیدی در طراحی و برنامهریزی شهرها ایفا میکند و کلید مهم دستیابی به شهرهای موفق، سرزنده، امن، پایدار و سلامت در توجه به نقش مردم و نیازهای آنان است. چنانکه در طراحی و برنامهریزی شهری به جنبۀ انسانی توسعه، دستیابی به فضای با کیفیت محیطی بالا و در شأن مردم و ارتقای کیفیت در عرصه عمومی، توجه شایانی میشود. بر اساس چنین تفکری است که فضاهای عمومی و توسعۀ فعالیتهای اجتماعی در این عرصهها مورد توجه قرار گرفته است (ر.ک: ایزدی، 1389). بسیاری از مشکلات كلانشهر تهران در ارتباط با ترافیک و مسائل جانبی مرتبط با آن نظير آلودگي هوا، ترافيكهاي سنگين، نبود جاي پارك كافي و آلودگي صوتي، ناشی از استفاده از خودروهاي شخصي به عنوان سیستم غالب حملونقلی در شهر تهران است. این در حالی است که دوچرخه به عنوان يكی از وسایل حملونقل، جايگاه بسيار ناچيز و اندکی را در نظام حملونقل عمومی شهر تهران دارد؛ به طوري كه به ندرت ميتوان شهروندي را یافت كه دوچرخه را به عنوان شیوۀ حملونقلی خويش انتخاب کرده باشد. در واقع فرآيند ایجاد و توسعۀ زيرساختهاي دوچرخه در فضاهای شهری نيز اقدامي در جهت تغيير وضعيت يادشده و تعديل مسائل شهري ناشي از آن محسوب ميشود (عاشوری، 1389: 44). در شهرهاي قديم ايران، شكلگيري راهها و فضاهاي شهري بر اساس مقياس و نياز حركت پياده بوده، اما در سنت شهرسازي رايج، برنامهريزي براي ماشين همواره مقدم بر برنامهريزي براي انسان است (کوکبی و دیگران، 1391: 98).
احداث مسير دوچرخهسواري بلوار ميرداماد نیز یکی از اقداماتی است که شهرداری منطقۀ 3 تهران، آن را با ماهیتی ترافیکی در راستای کاهش خودرومحوری، کاهش ترافيک و آلودگي هوا، ايجاد نشاط و سرزندگي و بهبود محیط شهری مطرح کرده است. محدودۀ اجرای این طرح در طول بلوار ميرداماد حد فاصل ميدان مادر تا اتوبان مدرس تعریف شده است که مسافتی حدود 4 کيلومتر را در برمیگیرد (شکل 1).
شکل 1- موقعیت محله داوودیه و بلوار میرداماد
از جمله عمدهترین مسائلی که این پروژه ممکن است با آن مواجه شود، استقبال نکردن شهروندان از اين طرح است. بر مبنای تجربۀ مطالعات و پژوهشهای قبلی محققان پژوهش، طرح حاضر در صورتي كه با استقبال مردم مواجه نشود، طرحی شكستخورده تلقي میشود. مسائل عمدهای از قبیلِ کم شدن وسعت خیابانهای پرتردد و قدیمی، تبدیل شدن مسیرهای دوچرخهسواری به مسیر عبور موتورسیکلت‌ها و ایجاد خطر برای دوچرخهسواران و کوچک شدن حریم پیادهراه‌ها، تا از بین رفتن مسیر نابینایان در پیادهراه و چندین مسئلۀ دیگر از مسائلی است که برخی از طرحهای پیشین با آن مواجه بودهاند. نکته مهم بعدی که در اینجا باید مدنظر قرار گیرد تغییرات احتمالی در وضعیت شاخصههای ترافیکی محدوده در اثر احداث مسير دوچرخه است. با اجرای این طرح، الگوهای ترافیکی محدوده و خیابانهای اطراف و موازی آن احتمالاً دچار دگرگونی میشود و این دگرگونی برحسب نحوۀ اجرا و مدیریتِ پروژه ممکن است به سمت بهتر شدن یا بدتر شدن اوضاع در این محدوده حرکت کند. تغییراتِ ترافیکی یادشده در اثر احداث مسیر ویژه دوچرخه در محدودۀ اجرای طرح احتمالاً سایر حوزهها از جمله حوزه زیستمحیطی را نیز تحتالشعاع قرار میدهد.
از ديگر مسائلي که ممکن است ميزان موفقيت پروژۀ مورد بررسي را تحت تأثير قرار دهد، مسائل فرهنگي، عرفی و شرعي استفاده بانوان از دوچرخه در سطح شهر است كه آن نيز ممکن است با مخالفتهاي برخي از گروهها و اقشار روبهرو شود و در ادامه با محدود شدن دسترسي و استفادۀ زنان از اين طرح، زمينه نارضايتي بانوان فراهم شده و ممكن است به نارضايتي از عملكرد شهرداري نيز منجر شود. مسئلۀ دیگري که ممکن است در موفقیت یا موفق نبودن پروژه مورد بررسی اثرگذار باشد، بحث آسیبهای اجتماعی و احساس امنیت در محدودۀ اجرای طرح است. بدیهی است که یکی از معیارهای موفقیت طرحهای دوچرخهسواري، برخورداری محدودههای اجرای این طرحها از امنیت اجتماعی و نگرش مثبت شهروندان نسبت به آنهاست. به عبارت بهتر، ايمني مسيرها و در کنار آن امنيت اجتماعي و رواني شهروندان در حين استفاده از اين مسيرها، جزء مهمترين معیارهاي تأثيرگذار در موفقيت پروژه محسوب ميشود که آن نيز ميبايد در اجراي طرح مدنظر قرار گيرد.
بنابراین در مجموع باید اذعان نمود که در صورت استقبال شهروندان و موفقيتِ طرح احداث مسير دوچرخه در بلوار ميرداماد، آثار مثبت زیادی از جمله احتمال کاهش ترافيک محدوده، کاهش آلودگي هوا، صرفهجويي در مصرف سوخت، افزایش دسترسی به مراکز محل کار و سکونت، ایجاد شبکه متصل و بههمپیوسته دوچرخهسواری، افزايش نشاط و سرزندگي بين شهروندان و... برای آن مترتب است. اما تجربۀ محققان پژوهش در انجام مطالعات ارزیابی اجتماعی نیز نشان میدهد که بسیاری از پروژههای انجامیافته در شهرهای بزرگ بهویژه تهران، در کنار تمام آثار مثبتی که این پروژهها داشتهاند، همواره وجود برخی مشکلات، بهویژه مشکلاتی که در برقراری ارتباط با مردم و جلب مشارکت ایشان به وجود آمده، پروژههای یادشده را چه در مرحله اجرا و چه در مراحل