سخن سردبیر
محورهای موضوعی :
کلید واژه:
چکیده مقاله :
سخن سردبیر از زمانی که برای نخستین بار و به واسطه تصویب قانون سیاستهای ملی محیط زیستی(1969) آمریکا، ارزیابی تاثیرات اجتماعی به منزله حوزه ای مشخص مطرح شد بیش از نیم قرن می گذرد. در این دوره این مفهوم فراز و نشیب های فراوانی داشته و علاوه بر پیشرفتهای نظری و روشی، در برخی موارد توانسته است به الزامی قانونی تبدیل شده و در بسیاری از کشورها بدون انجام آن هیچ سیاست، برنامه، طرح یا پروژه ای مجوز اجرا نخواهد داشت. ارزیابی تاثیرات اجتماعی(اتا) که در برخی متون داخلی به برآورد پیامدهای اجتماعی نیز ترجمه شده است دارای تعریف های متعددی است. هر یک از تعریف های موجود با توجه به نگاه نظری و تجربیات نویسنده بر یک یا چند بعد ارزیابی تاثیرات اجتماعی تاکید کرده است. اما آنچه می توان از مجموع این تعاریف به دست آورد آن است که اتا مطالعه ای است بین رشته ای با محوریت علوم اجتماعی که در تلاش است به شناسایی، تحلیل و مدیریت پیامدهای خواسته و ناخواسته؛ مثبت و منفی؛ و آشکار و پنهان اجرای یک سیاست، برنامه، طرح و یا پروژه پرداخته و از این مسیر تلاش کند تا با ارائه پیشنهادهایی کاربردی در قالب نظامی تحت عنوان کاربست به کاهش پیامدهای منفی و افزایش پیامدهای مثبت اجتماعی این اقدام کمک نماید. در مطالعات اتا آنچه محوریت داشته و دارد تمرکز و توجه به تغییراتی است به نسبت پایدار که ممکن است یک اقدام توسعه ای(خواه یک سیاست، برنامه، طرح یا پروژه) بر کیفیت زندگی شهروندان ایجاد نماید. بنابراین آنچه در این مطالعات دارای اهمیت است محوریت انسان و تمرکز بر بهروزی او در اقدامات انجام شده است. هرچند برخی از اندیشمندان با تمرکز برمفهومی تحت عنوان «صداهای خاموش» معتقدند اتا به طور خاص باید به شنیده شدن این صداها کمک نماید. زنان، کودکان، معلولان و سالمندانی که کمتر از سایر گروه های انسانی توان اعلام نظرات و تاثیرگذاری بر روند اجرای یک اقدام توسعه ای را دارند. از دیگر نکات قابل اشاره در اتا، آینده نگری آن است. آنچه در این مطالعات بر آن تاکید می شود آن است که پیش از اجرای هر اقدام توسعه ای مناسب ترین زمان برای اجرای اتا است، تا از این مسیر بتواند با ارائه پیشنهادهایی اجتنابی، تعدیلی و یا جبرانی پس از ترسیم آینده جامعه تحت تاثیر به واسطه اجرای اقدام، به مجریان کمک نماید تا کمترین پیامدهای اجتماعی را برای جامعه ایجاد نمایند. بین رشته ای بودن اتا با محوریت علوم اجتماعی از دیگر مواردی است که در این مطالعات مورد تاکید است. در اتا قرار است پیامدهای اجتماعی یک سیاست، برنامه، طرح و یا پروژه سنجیده شود و نه پیامدهای اقتصادی، سیاسی و...(البته پیوستگی، در هم تنیدگی و چندوجهی بودن پدیده های اجتماعی را نیز نباید فراموش کرد). بنابراین محوریت علوم اجتماعی امری است اجتناب ناپذیر. هر چند به دلیل درهم تنیدگی مسایل اجتماعی با مسایل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، در سطحی پایین تر ترافیکی، عمرانی و... پژوهشگر اتا لازم است از همکاران سایر حوزه ها(بسته به موضوع مورد بررسی) نیز استفاه نموده، و تا عمق معینی در خصوص سایر پیامدهایی که در نگاه نخست اجتماعی به نظر نمی رسند نیز واکاوی انجام دهد. توان پژوهشگر برای نمایش ارتباط و همبستگی این متغیرهای به ظاهر غیر اجتماعی با متغیرهای اجتماعی از جمله مواردی است که می تواند به تحقق جایگاه متخصصان حوزه علوم اجتماعی به طور عام و پژوهشگران اتا به طور خاص در بدنه ی اجرایی و سیاست گذاری کشور کمک نماید. اتا در فرایند یک تصمیم از مرحله تصمیم سازی تا مرحله تصمیم گیری و اجرا حضور دارد. به همین دلیل است که اتا را می توان در سه شکل پیش از اجرا، حین اجرا و پس از اجرا انجام داد. هرچند بهینه ترین شکل آن است که پژوهشگر اتا در تمام فرایند یک اقدام توسعه ای حضور داشته باشد. به این معنا که پیش از تصمیم گیری در خصوص یک سیاست، برنامه، طرح یا پروژه اتا پیامدهای اجرای آن اقدام را بررسی و به تصمیم گیران اعلام نماید و در مرحله بعد در حین اجرای اقدام به بررسی پیامدهایی که ممکن است پیشتر از آن غفلت شده، پرداخته و با ارائه راه کارهایی به کاهش پیامدهای منفی، و در مواردی به افزایش پیامدهای مثبت کمک نماید. در انتها نیز (پس از اجرای اقدام) پیامدها را شناسایی و راه کارهایی عملیاتی به مجریان اقدام ارائه نماید. حضور این مفهوم در ادبیات علمی و پژوهشی کشور به پیش از انقلاب و معدود طرح های ارزیابی تاثیرات اجتماعی در حوزه نفت و انرژی و سدسازی باز میگردد. اما در ادبیات حاکمیتی و پس از انقلاب می توان به دیدار رهبری و اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در آذرماه سال ۱۳۸۶ اشاره نمود که در این دیدار رهبری لزوم اجرای پیوست فرهنگی برای طرح های گوناگون و به ویژه طرح های پولی و مالی و عمرانی را بیان نمودند. هر چند از نظر بنیان های نظری و روشی میان پیوست فرهنگی و پیوست اجتماعی و مقدم بر آن میان مفهوم «پیوست» و «ارزیابی» نیز تفاوت هایی وجود دارد، با این وجود از منظر تاریخی و سیاست گذاری می توان آن را نخستین توجه و تمرکز به این حوزه قلمداد نمود. پس از آن نیز در نخستین بند سیاست های کلی برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران(1390 - 1394 ) و به طور خاص ماده دو قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، دولت مکلف به اجرای پیوست های فرهنگی برای طرح های مهم و جدید بوده است. از دیگر اشارات موجود به این مفهوم در اسناد فرادستی می توان به بند دوم ماده 80 برنامه ششم توسعه(1396 – 1400) نیز اشاره نمود که در آن دولت مکلف به تهیه و تدوین پیوست هایی در طراحی کلیه برنامه های کلان توسعه، ملی و بومی با توجه به آثار محیطی آن ها و به منظور کنترل آثار یادشده و پیشگیری از ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی شده است که مقرر شده است آیین نامه ای اجرایی نیز توسط سازمان امور اجتماعی وزارت کشور و شورای اجتماعی کشور تهیه و به تصویب هیات وزیران برسد. در این راستا نیز جلساتی در این سازمان تشکیل و پیش نویس آیین نامه تهیه اما تا کنون به تصویب و ابلاغ نرسیده است. از جمله سازمان هایی که بر این مفهوم متمرکز و در راستای اجرای آن اقداماتی را انجام داده است می توان از شهرداری تهران نام برد که در سال 1386 از سوی شورای شهر تهران موظف شد تا برای تمامی طرح ها و پروژه های شهری مطالعاتی اجتماعی در کنار سایر مطالعات فنی، زیست محیطی، اقتصادی و... انجام دهد. براین مبنا نیز اداره ای با عنوان پیوست اجتماعی در نخستین سال ها و اداره ارزیابی تاثیرات اجتماعی در سال های بعد تشکیل و اقدام به برگزاری همایش ها، دوره های آموزشی، تالیف کتاب و ترجمه متون مرتبط کرده و حاصل آن نیز بیش از 800 طرح ارزیابی تاثیرات اجتماعی مربوط به طرح ها و پروژه های شهری در این مدت بوده است. انجمن جامعه شناسی ایران نیز از جمله نهادهایی بوده است که در این خصوص اقدام به تشکیل گروه علمی و تخصصی ارزیابی تاثیرات اجتماعی نموده و در سال های گذشته توانسته است با بهره گیری از توان علمی و اجرایی اعضای خود نشست های تخصصی فراوانی را در مسائل مرتبط با این حوزه اجرا نماید. در نهایت نیز مرکز علمی و تخصصی ارزیابی تاثیرات اجتماعی وابسته به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی تشکیل تا با توجه به اهمیت و ضروت پرداختن به مفهوم ارزیابی تاثیرات اجتماعی و عملیاتی کردن آن در لایه های اجرایی و مدیریتی کشور، با همکاری سایر نهادهای و سازمان های مرتبط به این حوزه به برگزاری کارگاه های آموزشی(در تهران، همدان، کرج و...)، برگزاری نشست های تخصصی در خصوص پروژه ها و طرح های شهری، برگزاری حلقه کتابخوانی با محوریت ارزیابی تاثیرات اجتماعی، راه اندازی سایت اینترنتی به منظور ایجاد شبکه اجتماعی فعالان حوزه اتا و تولید و گسترش دانش در گستره علمی و اجرایی کشور و در نهایت تولید فصلنامه ای تخصصی در این حوزه اقدام نموده است و امیدوار است تا از این مسیر بتوان بر اهمیت این حوزه مطالعاتی در سیاست گذاری های کلان کشور تاکید، و توان علمی و اجرایی فعالان این حوزه را ارتقاء داده و لزوم انجام مطالعات ارزیابی تاثیرات اجتماعی در سیاست ها، برنامه ها، طرح ها و پروژه ها را به مدیران ارشد و میانی اجرایی کشور گوشزد نموده و به عنوان همکار در اجرای این برنامه ها یاری رسان نهادهای برنامه ریزی و اجرایی کشور باشد. از سوی دیگر نیز این مرکز در تلاش است تا با برگزاری برنامه هایی عمومی و تولید محتواهایی به زبان ساده برای عموم شهروندان، این مطالعات را به مطالبه ای عمومی تبدیل نموده تا از این طریق شهروندان، کانون توجه تمامی اقدامات توسعه ای قرار گیرند. همان طور که اشاره شد، فصلنامه علمی و تخصصی ارزیابی تاثیرات اجتماعی در تلاش است تا با بهره مندی از توان فعالان این حوزه(اساتید دانشگاهی، پژوهشگران، مدیران و کارشناسان مرتبط با این حوزه) مرجعی را بنیان نهد تا در آینده بتواند به تعمیق و گسترش این مفهوم در فضای علمی و عمومی کشور کمک نماید. در پایان از تمامی علاقمندان خواهشمند است با تدوین مقاله، ترجمه مطالب مرتبط، معرفی و نقد کتاب، تدوین گزارش نشست ها و برنامه های مربوط به این حوزه و... به همکاران این نشریه در ادامه این مسیر کمک نموده تا از این طریق بتوان بر محوریت انسان در اقدام ها و برنامه های توسعه ای بیش از پیش تاکید نمود.
سخن سردبیر
از زمانی که برای نخستین بار و به واسطه تصویب قانون سیاستهای ملی محیط زیستی(1969) آمریکا، ارزیابی تاثیرات اجتماعی به منزله حوزه ای مشخص مطرح شد بیش از نیم قرن می گذرد. در این دوره این مفهوم فراز و نشیب های فراوانی داشته و علاوه بر پیشرفتهای نظری و روشی، در برخی موارد توانسته است به الزامی قانونی تبدیل شده و در بسیاری از کشورها بدون انجام آن هیچ سیاست، برنامه، طرح یا پروژه ای مجوز اجرا نخواهد داشت.
ارزیابی تاثیرات اجتماعی(اتا) که در برخی متون داخلی به برآورد پیامدهای اجتماعی نیز ترجمه شده است دارای تعریف های متعددی است. هر یک از تعریف های موجود با توجه به نگاه نظری و تجربیات نویسنده بر یک یا چند بعد ارزیابی تاثیرات اجتماعی تاکید کرده است. اما آنچه می توان از مجموع این تعاریف به دست آورد آن است که اتا مطالعه ای است بین رشته ای با محوریت علوم اجتماعی که در تلاش است به شناسایی، تحلیل و مدیریت پیامدهای خواسته و ناخواسته؛ مثبت و منفی؛ و آشکار و پنهان اجرای یک سیاست، برنامه، طرح و یا پروژه پرداخته و از این مسیر تلاش کند تا با ارائه پیشنهادهایی کاربردی در قالب نظامی تحت عنوان کاربست به کاهش پیامدهای منفی و افزایش پیامدهای مثبت اجتماعی این اقدام کمک نماید.
در مطالعات اتا آنچه محوریت داشته و دارد تمرکز و توجه به تغییراتی است به نسبت پایدار که ممکن است یک اقدام توسعه ای(خواه یک سیاست، برنامه، طرح یا پروژه) بر کیفیت زندگی شهروندان ایجاد نماید. بنابراین آنچه در این مطالعات دارای اهمیت است محوریت انسان و تمرکز بر بهروزی او در اقدامات انجام شده است. هرچند برخی از اندیشمندان با تمرکز برمفهومی تحت عنوان «صداهای خاموش» معتقدند اتا به طور خاص باید به شنیده شدن این صداها کمک نماید. زنان، کودکان، معلولان و سالمندانی که کمتر از سایر گروه های انسانی توان اعلام نظرات و تاثیرگذاری بر روند اجرای یک اقدام توسعه ای را دارند.
از دیگر نکات قابل اشاره در اتا، آینده نگری آن است. آنچه در این مطالعات بر آن تاکید می شود آن است که پیش از اجرای هر اقدام توسعه ای مناسب ترین زمان برای اجرای اتا است، تا از این مسیر بتواند با ارائه پیشنهادهایی اجتنابی، تعدیلی و یا جبرانی پس از ترسیم آینده جامعه تحت تاثیر به واسطه اجرای اقدام، به مجریان کمک نماید تا کمترین پیامدهای اجتماعی را برای جامعه ایجاد نمایند.
بین رشته ای بودن اتا با محوریت علوم اجتماعی از دیگر مواردی است که در این مطالعات مورد تاکید است. در اتا قرار است پیامدهای اجتماعی یک سیاست، برنامه، طرح و یا پروژه سنجیده شود و نه پیامدهای اقتصادی، سیاسی و...(البته پیوستگی، در هم تنیدگی و چندوجهی بودن پدیده های اجتماعی را نیز نباید فراموش کرد). بنابراین محوریت علوم اجتماعی امری است اجتناب ناپذیر. هر چند به دلیل درهم تنیدگی مسایل اجتماعی با مسایل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، در سطحی پایین تر ترافیکی، عمرانی و... پژوهشگر اتا لازم است از همکاران سایر حوزه ها(بسته به موضوع مورد بررسی) نیز استفاه نموده، و تا عمق معینی در خصوص سایر پیامدهایی که در نگاه نخست اجتماعی به نظر نمی رسند نیز واکاوی انجام دهد. توان پژوهشگر برای نمایش ارتباط و همبستگی این متغیرهای به ظاهر غیر اجتماعی با متغیرهای اجتماعی از جمله مواردی است که می تواند به تحقق جایگاه متخصصان حوزه علوم اجتماعی به طور عام و پژوهشگران اتا به طور خاص در بدنه ی اجرایی و سیاست گذاری کشور کمک نماید.
اتا در فرایند یک تصمیم از مرحله تصمیم سازی تا مرحله تصمیم گیری و اجرا حضور دارد. به همین دلیل است که اتا را می توان در سه شکل پیش از اجرا، حین اجرا و پس از اجرا انجام داد. هرچند بهینه ترین شکل آن است که پژوهشگر اتا در تمام فرایند یک اقدام توسعه ای حضور داشته باشد. به این معنا که پیش از تصمیم گیری در خصوص یک سیاست، برنامه، طرح یا پروژه اتا پیامدهای اجرای آن اقدام را بررسی و به تصمیم گیران اعلام نماید و در مرحله بعد در حین اجرای اقدام به بررسی پیامدهایی که ممکن است پیشتر از آن غفلت شده، پرداخته و با ارائه راه کارهایی به کاهش پیامدهای منفی، و در مواردی به افزایش پیامدهای مثبت کمک نماید. در انتها نیز (پس از اجرای اقدام) پیامدها را شناسایی و راه کارهایی عملیاتی به مجریان اقدام ارائه نماید.
حضور این مفهوم در ادبیات علمی و پژوهشی کشور به پیش از انقلاب و معدود طرح های ارزیابی تاثیرات اجتماعی در حوزه نفت و انرژی و سدسازی باز میگردد. اما در ادبیات حاکمیتی و پس از انقلاب می توان به دیدار رهبری و اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در آذرماه سال ۱۳۸۶ اشاره نمود که در این دیدار رهبری لزوم اجرای پیوست فرهنگی برای طرح های گوناگون و به ویژه طرح های پولی و مالی و عمرانی را بیان نمودند. هر چند از نظر بنیان های نظری و روشی میان پیوست فرهنگی و پیوست اجتماعی و مقدم بر آن میان مفهوم «پیوست» و «ارزیابی» نیز تفاوت هایی وجود دارد، با این وجود از منظر تاریخی و سیاست گذاری می توان آن را نخستین توجه و تمرکز به این حوزه قلمداد نمود.
پس از آن نیز در نخستین بند سیاست های کلی برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران(1390 - 1394 ) و به طور خاص ماده دو قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، دولت مکلف به اجرای پیوست های فرهنگی برای طرح های مهم و جدید بوده است.
از دیگر اشارات موجود به این مفهوم در اسناد فرادستی می توان به بند دوم ماده 80 برنامه ششم توسعه(1396 – 1400) نیز اشاره نمود که در آن دولت مکلف به تهیه و تدوین پیوست هایی در طراحی کلیه برنامه های کلان توسعه، ملی و بومی با توجه به آثار محیطی آن ها و به منظور کنترل آثار یادشده و پیشگیری از ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی شده است که مقرر شده است آیین نامه ای اجرایی نیز توسط سازمان امور اجتماعی وزارت کشور و شورای اجتماعی کشور تهیه و به تصویب هیات وزیران برسد. در این راستا نیز جلساتی در این سازمان تشکیل و پیش نویس آیین نامه تهیه اما تا کنون به تصویب و ابلاغ نرسیده است.
از جمله سازمان هایی که بر این مفهوم متمرکز و در راستای اجرای آن اقداماتی را انجام داده است می توان از شهرداری تهران نام برد که در سال 1386 از سوی شورای شهر تهران موظف شد تا برای تمامی طرح ها و پروژه های شهری مطالعاتی اجتماعی در کنار سایر مطالعات فنی، زیست محیطی، اقتصادی و... انجام دهد. براین مبنا نیز اداره ای با عنوان پیوست اجتماعی در نخستین سال ها و اداره ارزیابی تاثیرات اجتماعی در سال های بعد تشکیل و اقدام به برگزاری همایش ها، دوره های آموزشی، تالیف کتاب و ترجمه متون مرتبط کرده و حاصل آن نیز بیش از 800 طرح ارزیابی تاثیرات اجتماعی مربوط به طرح ها و پروژه های شهری در این مدت بوده است.
انجمن جامعه شناسی ایران نیز از جمله نهادهایی بوده است که در این خصوص اقدام به تشکیل گروه علمی و تخصصی ارزیابی تاثیرات اجتماعی نموده و در سال های گذشته توانسته است با بهره گیری از توان علمی و اجرایی اعضای خود نشست های تخصصی فراوانی را در مسائل مرتبط با این حوزه اجرا نماید.
در نهایت نیز مرکز علمی و تخصصی ارزیابی تاثیرات اجتماعی وابسته به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی تشکیل تا با توجه به اهمیت و ضروت پرداختن به مفهوم ارزیابی تاثیرات اجتماعی و عملیاتی کردن آن در لایه های اجرایی و مدیریتی کشور، با همکاری سایر نهادهای و سازمان های مرتبط به این حوزه به برگزاری کارگاه های آموزشی(در تهران، همدان، کرج و...)، برگزاری نشست های تخصصی در خصوص پروژه ها و طرح های شهری، برگزاری حلقه کتابخوانی با محوریت ارزیابی تاثیرات اجتماعی، راه اندازی سایت اینترنتی به منظور ایجاد شبکه اجتماعی فعالان حوزه اتا و تولید و گسترش دانش در گستره علمی و اجرایی کشور و در نهایت تولید فصلنامه ای تخصصی در این حوزه اقدام نموده است و امیدوار است تا از این مسیر بتوان بر اهمیت این حوزه مطالعاتی در سیاست گذاری های کلان کشور تاکید، و توان علمی و اجرایی فعالان این حوزه را ارتقاء داده و لزوم انجام مطالعات ارزیابی تاثیرات اجتماعی در سیاست ها، برنامه ها، طرح ها و پروژه ها را به مدیران ارشد و میانی اجرایی کشور گوشزد نموده و به عنوان همکار در اجرای این برنامه ها یاری رسان نهادهای برنامه ریزی و اجرایی کشور باشد. از سوی دیگر نیز این مرکز در تلاش است تا با برگزاری برنامه هایی عمومی و تولید محتواهایی به زبان ساده برای عموم شهروندان، این مطالعات را به مطالبه ای عمومی تبدیل نموده تا از این طریق شهروندان، کانون توجه تمامی اقدامات توسعه ای قرار گیرند.
همان طور که اشاره شد، فصلنامه علمی و تخصصی ارزیابی تاثیرات اجتماعی در تلاش است تا با بهره مندی از توان فعالان این حوزه(اساتید دانشگاهی، پژوهشگران، مدیران و کارشناسان مرتبط با این حوزه) مرجعی را بنیان نهد تا در آینده بتواند به تعمیق و گسترش این مفهوم در فضای علمی و عمومی کشور کمک نماید. در پایان از تمامی علاقمندان خواهشمند است با تدوین مقاله، ترجمه مطالب مرتبط، معرفی و نقد کتاب، تدوین گزارش نشست ها و برنامه های مربوط به این حوزه و... به همکاران این نشریه در ادامه این مسیر کمک نموده تا از این طریق بتوان بر محوریت انسان در اقدام ها و برنامه های توسعه ای بیش از پیش تاکید نمود.
هادی برغمدی
فروردین 1399