روششناسی ارتباطی: مشارکت در ارزیابی تأثیرات اجتماعی در پژوهش‌های روان شناختی
محورهای موضوعی :
صاحب ایمانی
1
( مدیریت بازرگانی، واحد بین الملل خرمشهر، خلیج فارس، دانشگاه آزاد اسلامی خرمشهر، ایران )
دیرک ون روی
2
(دانشگاه ملی استرالیا)
لیز تاد
3
(دانشگاه نیوکاسل)
محمدحسین مدنی
4
(دانشگاه صنعتی مالک اشتر)
شهربانو ناصر
5
(مترجم )
کلید واژه: ارزیابی تأثیر, روششناسی ارتباطی, پژوهش‌های روان¬شناختی, تأثیر اجتماعی و روش‌ها,
چکیده مقاله :
در اثر پژوهش‌ها، روش‌های مختلفی برای پایش و ارزیابی بهبودها در جامعه بسط و توسعه یافته است. این روش‌های ارزیابی شامل شاخص‌هایی برای گردآوری شواهد کمی و کیفی تأثیر اجتماعی علمی است که در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت به دست آمده است. در روان¬شناسی، تأثیر پژوهش‌ها عمدتاً پس از چاپ نتایج آنها در نشریه¬های علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است؛ اما روش‌های ارزیابی تأثیر اجتماعی پژوهش‌های روان¬شناختی کمتر شناخته¬شده است. ارزیابی تأثیر در حوزه‌های روان¬شناسی تربیتی و روان¬شناسی سازمانی، هم‌افزایی‌هایی را با رویکردهای پایین به بالا ارائه می‌دهد که صدای شهروندان و ذی¬نفعان را در تجزیه و تحلیل‌ها لحاظ می‌کنند. بدین ترتیب روششناسی ارتباطی نیز به عنوان یک روش مفید برای ارزیابی تأثیر اجتماعی پژوهش پدیدار می‌شود. هرچند روششناسی ارتباطی، تأثیرات اجتماعی را در علوم اجتماعی به شکل گسترده‌ای تشریح کرده است، دانسته‌های ما درباره چگونگی استفاده از آن و تأثیرات به¬دست¬آمده در پژوهش‌های روان¬شناختی، اندک است. این مقاله، موضوع چگونگی دستیابی به تأثیر اجتماعی در روان¬شناسی را از طریق روششناسی ارتباطی بیشتر بازمی‌کند و به‌طور ویژه بر مبانی نظری روششناسی ارتباطی، اصول پژوهش‌های روان¬شناختی و برخی اقدامات مهم در اجرای روششناسی ارتباطی در رابطه با طراحی کمیته‌های مشورتی، کارگروه‌ها و جلسات عمومی در پژوهش، متمرکز است. علاوه بر این مقاله حاضر نشان می‌دهد که چگونه روششناسی ارتباطی در موارد گویا در پژوهش‌های روان¬شناسی به اجرا درآمده است. مقاله را با نتیجه‌گیری و توصیه‌هایی برای بررسی بیشتر شیوه‌هایی که تأثیرات اجتماعی پژوهش روان¬شناختی را به وسیله روششناسی ارتباطی امکان‌پذیر می‌سازد، به پایان می‌بریم.
Recent advancements in the social impact assessment of science have shown the diverse methodologies being developed to monitor and evaluate the improvements for society as a result of research. These assessment methods include indicators to gather both quantitative and qualitative evidence of the social impact of science achieved in the short, medium, and long terms. In psychology, the impact of research has been mainly analyzed in relation to scientific publications in journals, but less is known about the methods for the social impact assessment of psychological research. Impact assessment in the domains of educational psychology and organizational psychology presents synergies with bottom-up approaches that include the voices of citizens and stakeholders in their analyses. Along these lines, the communicative methodology (CM) emerges as a methodology useful for the communicative evaluation of the social impact of research. Although the CM has widely demonstrated social impact in the social sciences, less is known about how it has been used and the impact achieved in psychological research. This article unpacks how to achieve social impact in psychology through the CM. In particular, it focuses on the theoretical underpinnings of the CM, the postulates linked to psychological research and some key actions for the implementation of the CM in relation to the design of Advisory Committees, working groups, and plenary meetings in research. Furthermore, it shows how the CM has been implemented in illustrative cases in psychological research. The article finishes with a conclusion and recommendations to further explore the ways in which the CM enables the social impact of research in psychology..
فصلنامه علمي- تخصصی «ارزیابی تأثیرات اجتماعی»
روششناسی ارتباطی: مشارکت در ارزیابی تأثیرات اجتماعی
در پژوهش‌های روانشناختی
سارا کاداوید 1
دیرک ون روی2
لیز تاد3
مانوئل جاکینتو روبلیزو کلمنرو 4
مترجم: شهربانو ناصر5
پیشرفت‌های اخیر در حوزۀ ارزیابی تأثیرات اجتماعی نشان داده است که در اثر پژوهش‌ها، روش‌های مختلفی برای پایش و ارزیابی بهبودها در جامعه بسط و توسعه یافته است. این روش‌های ارزیابی شامل شاخص‌هایی برای گردآوری شواهد کمی و کیفی تأثیر اجتماعی علمی است که در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت به دست آمده است. در روانشناسی، تأثیر پژوهش‌ها عمدتاً پس از چاپ نتایج آنها در نشریههای علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است؛ اما روش‌های ارزیابی تأثیر اجتماعی پژوهش‌های روانشناختی کمتر شناختهشده است. ارزیابی تأثیر در حوزه‌های روانشناسی تربیتی و روانشناسی سازمانی، هم‌افزایی‌هایی را با رویکردهای پایین به بالا ارائه می‌دهد که صدای شهروندان و ذینفعان را در تجزیه و تحلیل‌ها لحاظ می‌کنند. بدین ترتیب روششناسی ارتباطی نیز به عنوان یک روش مفید برای ارزیابی تأثیر اجتماعی پژوهش پدیدار می‌شود.
هرچند روششناسی ارتباطی، تأثیرات اجتماعی را در علوم اجتماعی به شکل گسترده‌ای تشریح کرده است، دانسته‌های ما درباره چگونگی استفاده از آن و تأثیرات بهدستآمده در پژوهش‌های روانشناختی، اندک است. این مقاله، موضوع چگونگی دستیابی به تأثیر اجتماعی در روانشناسی را از طریق روششناسی ارتباطی بیشتر بازمی‌کند و به‌طور ویژه بر مبانی نظری روششناسی ارتباطی، اصول پژوهش‌های روانشناختی و برخی اقدامات مهم در اجرای روششناسی ارتباطی در رابطه با طراحی کمیته‌های مشورتی، کارگروه‌ها و جلسات عمومی در پژوهش، متمرکز است. علاوه بر این مقاله حاضر نشان می‌دهد که چگونه روششناسی ارتباطی در موارد گویا در پژوهش‌های روانشناسی به اجرا درآمده است. مقاله را با نتیجه‌گیری و توصیه‌هایی برای بررسی بیشتر شیوه‌هایی که تأثیرات اجتماعی پژوهش روانشناختی را به وسیله روششناسی ارتباطی امکان‌پذیر می‌سازد، به پایان می‌بریم.
واژه‌هاي کلیدی: ارزیابی تأثیر، روششناسی ارتباطی، پژوهش‌های روانشناختی، تأثیر اجتماعی و روش‌ها.
مقدمه
ارزیابی تأثیر اجتماعی، علم در حال تبدیل شدن به موضوع اساسی بحث‌هایی درباره ارزیابی پژوهش‌هاست که شیوۀ مفهوم‌سازی و اجرای مطالعات توسط دانشمندان را تحت تأثیر قرار می‌دهد (Reale et al., 2017). نگرانی روزافزون محققان، آژانس‌های تأمین بودجه، دانشگاه‌ها، سیاست‌گذاران، ذینفعان و عموم مردم درباره اینکه چگونه علم می‌تواند به پیشرفت‌های ملموسی برای جامعه منجر شود، نقش عمده‌ای در تدوین دستورکار تأثیر پژوهش در همه رشته‌های علمی دارد. حوزه روانشناسی نیز نسبت به این گرایش تازه بین‌المللی بیتفاوت نبوده است. برنامه استراتژیکی که انجمن روانشناسی آمریکا در فوریه 2019 آن را به تصویب رساند، مأموریت داشت تا «پیشرفت، ارتباطات و کاربرد علم و دانش روانشناسی را برای انتفاع جامعه و بهبود زندگی‌ها» ترویج دهد (APA, 2019: 5). در این زمینه، نیاز به پیشبرد دانش درباره روششناسی پژوهش وجود دارد که تأثیرات اجتماعی و روش‌های مشخص توسعه آنها را ممکن سازد.
روششناسی ارتباطی (CM)6
روششناسی ارتباطی، دستیابی به تأثیرات اجتماعی را در زمینه‌های مختلف دانش و علم به اثبات رسانده است؛ زیرا با هدف مفید بودن برای جامعه، کمک به بهبود افراد و مجموعه‌های مورد مطالعه و حتی کل جامعه، مفهوم‌سازی شده است (Gómez et al., 2011).
روششناسی ارتباطی نشان‌دهنده تقاضای اجتماعی برای برقراری گفتوگو و تعامل در پژوهش‌ها، از جمله بررسی و تفکر عمیق در موضوعات و زمینه‌های اجتماعی و ارائۀ دیدگاه‌های انتقادی در این زمینه است (Gómez et al., 2011). فلچا، روششناسی ارتباطی کمیسیون اروپا را (Flecha & Soler, 2010; 2014) به دلیل انجام پژوهش‌های مرتبط در چارچوب برنامه‌های مبتنی بر این روششناسی به رسمیت می‌شناسد. نکته مهم و قابل‌توجه اینکه در علم، ادعای قدرت و پویایی پژوهش می‌تواند عاملی باشد که پژوهشگران بیش از بهبود زندگی مردم، جایگاه یا منافع خود را در اولویت قرار دهند؛ حتی اگر بهبود زندگی‌ها، دغدغه این دانشمندان باشد. چنین رویکردی می‌تواند منجر به سوگیری‌های فرهنگی، جنسیتی، سنی یا طبقاتی و یا انحصار در علم و نتایج بهدستآمده از آن شود. روششناسی ارتباطی، کمکی برای رفع این مشکل است؛ زیرا این روش با درگیر ساختن ذهنیت‌ها در گفتوگو و تعامل بین‌الاذهانی با پژوهشگران، امکان توسعۀ دانش جدیدی را که «شرایط بومی را از تشخیص طرد اجتماعی به سمت رویكردهایی برای كاهش این مسئله تغییر دهد»، فراهم می‌آورد (Flecha, 2014).
تأکید بر تعریف تأثیر اجتماعی که البته از نظر مفهومی، متفاوت از تأثیرات علمی و سیاسی است، بهبود زندگی افراد و شرایط جوامع را مطرح می‌کند. رئال و همکارانش (2017)، مروری دقیق بر ادبیات ارزیابی تأثیرات پژوهش در علوم اجتماعی و انسانی انجام دادند که در آن تأثیرات علمی بر توانایی ایجاد مکاتب جدید فکری و پژوهش‌های آینده مطرح شد. آنها همچنین تأثیرات سیاسی را با استفاده از دانش علمی توسط تصمیم‌گیرندگان و یا کنشگران اجتماعی به عنوان پایه‌ای برای سیاست‌ها یا اقدامات مرتبط دانستند (Reale et al., 2017: 300). همچنین این تأثیرات با هدف بهبود شرایط زندگی افراد با اهداف گسترده‌تر جامعه نیز پیوند دارد. فلچا، تأثیر اجتماعی را به گونه‌ای دموکراتیک، بهبود جامعه و بهبود وضعیت شهروندان از بعد دستیابی به اهداف تعیین‌شده (به عنوان مثال اهداف مطرح‌شده در برنامه توسعۀ پایدار سازمان ملل) توصیف می‌کند (European Commission, 2017).
بر اساس مروری گسترده بر ادبیات موضوع و آموزه‌های بهدستآمده از اقدامات انجام‌شده در سراسر جهان، فلچا مجموعه‌ای از شاخص‌های کمی و کیفی، منابع داده و روش‌های اندازه‌گیری تأثیرات اجتماعی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را با استفاده از مسیرهای اصلی تأثیر (یعنی دستیابی به مأموریت‌های پژوهش و نوآوری7، پرداختن به چالش‌های جهانی و درگیر کردن شهروندان اتحادیه اروپا) ارائه کرد. فلچا (2000) ادعا كرد كه «سنجش تأثیر اجتماعی از پایگاه‌های داده و منابع و مخازن گردآوری شواهد تأثیرات اجتماعی استفاده می‌کند؛ نقشی مشابه پایگاه داده در تأثیر علم» (Flecha, 2000: 56).
در سال‌های اخیر، مخازن و پایگاه‌های داده‌ای ظهور کرده‌اند که شواهد تأثیرات اجتماعی را ارائه می‌دهند؛ از جمله مخزن باز تأثیرات اجتماعی (SIOR)8، اولین مخزن در سراسر جهان است که شواهد و مستندات تأثیرات اجتماعی را در همه زمینه‌های علمی به صورت رایگان ذخیره می‌کند (Flecha et al., 2015). اینکه مخزن باز تأثیرات اجتماعی در حال حاضر با ویکی‌پدیا و ORCID، دو پایگاه داده مهم بین‌المللی گردآورنده و منتشرکننده دانش علمی مرتبط است، نشان‌دهنده اهمیت روزافزون تأثیر اجتماعی در سراسر دنیاست. SIOR (به کمک ویکی‌پدیا و ORCID) در بردارنده مجموعه‌ای از شاخص‌ها برای برآورد تأثیر اجتماعی پروژه‌های پژوهشی است. تعریف شاخص‌ها به پیشرفت‌ها در گسترش روش‌شناسی‌های سنجش تأثیر پژوهش و ارزیابی میزان تناسب اولویت‌های پژوهش با دغدغه‌های شهروندی مرتبط است (European Commission, 2017).
بهره‌گیری از روش‌های سنجش تأثیرات فعالیت‌های پژوهشی در سراسر جهان افزایش یافته است، اما ارزیابی از بعد تأثیر علمی غالب است (Ravenscroft et al., 2017). با این حال روش‌های ارزیابی تأثیر اجتماعی، یکی از دغدغه‌های مهم در جوامع علمی، آژانس‌های تأمین بودجه‌های تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و مؤسساتی از این دست است. بیشتر تلاش‌ها برای پیشرفت دانش در این زمینه را به‌ویژه در علوم اجتماعی و علوم انسانی در اروپا (برای مثال برنامه چارچوب کمیسیون اروپا، چارچوب تعالی پژوهشی در انگلستان)، آمریکای شمالی (مانند بنیاد ملی علوم) و کشورهای بریکس9 (مانند سرمایه‌گذار مطالعات و پروژه‌ها در برزیل و گروه علم و فناوری در هند) می‌توان یافت.
در اروپا، تأکید بر همکاری‌های هدایت‌شده از سوی کمیسیون اروپا و از طریق انتصاب یک گروه متخصص روششناسی ارزیابی‌های پیش از پژوهش، در خلال پژوهش و پس از آن با افق 2020 به ریاست فلچا که در سال 2016 انجام شد، اهمیت خاصی دارد. گزارش کار این کمیسیون به ریاست فلچا و مطالب انتشاریافته بعدی با عنوان «کاربرد روش‌شناسی‌های ارزیابی تناسب افق 2020» (European Commission, 2017)، چهار روش برای ارزیابی بودجه اختصاص‌یافته اروپا در چارچوب برنامه‌های زیر ایجاد کرد: رویکردهای اکتشافی تخصصی با استفاده از تحلیل محتوای رایانهمحور، رویکردهای اکتشافی تخصصی با استفاده از تحلیل محتوای انسانی، رویکردهای متن‌کاوی و رویکردهای رسانه‌های اجتماعی (از بالا به پایین و از پایین به بالا). مبنا و اساس در این رویکرد سنجش تأثیر اجتماعی پژوهش، دخالت دادن شهروندان در فرآیند ایجاد معیارهای تعریف تأثیر اجتماعی است.
فلچا و گروهش از روششناسی ارتباطی جهت ایجاد فضاهای گفتوگویی فراگیر برای بحث استفاده کردند (همان). این روش، سهم زیادی در ارزیابی پژوهش در حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی (از جمله روانشناسی) دارد. پرسش‌های راهگشا برای بسط و توسعه روش‌هایی که پیشتر مطرح کردیم، بر اساس دیدگاه نهادی، دیدگاه شهروندی و دیدگاه علمی و فناوری بود. با توجه به دیدگاه شهروندی، پرسشی که در تحلیل قرار داده شد این بود که آیا افق 2020با نیازهای شهروندان اتحادیه اروپا مطابقت دارد یا خیر.
دیدگاه شهروندان، نیازها و نظرهای مردم را در کانون گفتوگوی بین علم و جامعه قرار می‌دهد. در روانشناسی، مشابه سایر رشته‌ها در علوم اجتماعی و علوم انسانی، ما می‌توانیم روندهای مشابهی را در جلب مشارکت جمعیت هدف در هر کدام از مراحل پژوهش (مانند طراحی، تفسیر نتایج و یا بررسی اعتبار و روایی) بیابیم (Radstake et al., 2009; Davies et al., 2008). این مطالعات حاصل تعامل مسئولانه‌تر روانشناسی با جامعه از طریق گفتوگو با اقشار آسیب‌پذیر، از جمله بومیا