Subject Areas :
1 -
Keywords:
Abstract :
فصلنامه علمي - تخصصی «ارزیابی تأثیرات اجتماعی»
خلاصۀ کتاب «راهنمای عملی ارزیابی تأثیر اجتماعی»
تهیه و تنظیم: علیرضا چمن‌زار
کتاب «راهنمای علمی ارزیابی تأثیر اجتماعی» نوشته رابل جی برج1 با ترجمه محمدعلی رمضانی و مرتضی قلیچ است که نشر جامعه‌شناسان در سال 1398 آن را چاپ و منتشر کرده است. این کتاب، چهارمین کتاب از مجموعه کتاب‌های حوزۀ ارزیابی تأثیر اجتماعی است که زیر نظر دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهر تهران است.
کتاب در سیزده فصل تقسیم‌بندی شده که سه فصل ابتدایی آن، نگاهی نظری و تاریخی به اتا (ارزیابی تأثیر اجتماعی) دارد و فصل‌های بعد، دستورالعملی گامبهگام برای بررسی و ارزیابی تأثیر اجتماعی به خواننده ارائه میشود. همان‌طور که مترجمان کتاب می‌گویند: «مؤلف کتاب به‌خوبی توانسته است موضوعات نظری را با مباحث روش‌شناسی ترکیب کند و مراحل مختلف ارزیابی اجتماعی را با مثال‌های عملی و گویا نشان دهد». فصل‌های عملی کتاب شامل موضوعاتی است که مخاطب را برای مطالعه و بررسی کامل پروژه آماده می‌کند. در شروع کتاب، این موضوع یادآوری شده که اگر تمایل به خواندن متون نظری ندارید، مطالعۀ خود را مستقیماً از فصل 4 شروع کنید. البته که خواندن فصول ابتدایی نیز تصویر کاملی از روند شکل‌گیری اتا، موضوعات و مفاهیم مهم در آن و همچنین شاخص‌های مورد مطالعه اتا را برای خواننده روشن می‌کند. کتاب با توجه به اینکه در بستر جغرافیایی آمریکا و کانادا نوشته شده، بسیاری از مثال‌ها و تقسیم‌بندی‌های سازمانی ذکرشده در آن، مربوط به آن فضا بوده است که در خلاصه ارائه‌شده، تلاش شده که برای تلخیص یادداشت، از آوردن نام سازمان‌ها، حتی‌المقدور اجتناب شود.
ارزیابی تأثیر اجتماعی (چرایی و چیستی)
«ارزیابی تأثیر اجتماعی، شاخه‌ای از علوم اجتماعی است که فراهم‌کننده دانش لازم برای تحلیل منظم و پیشاپیش تأثیرات اقدام، برنامه، پروژه یا تغییر سیاست پیشنهادی در کیفیت روزمرۀ افراد و اجتماعاتی است که محیطشان تحت تأثیر است». منظور از تأثیرات، هر نوع تغییری است که در سطح اجتماعی یا فردی، تحت تأثیر پروژهها و تغییر سیاست‌ها اتفاق می‌افتد. ارزیاب اجتماعی به کارفرمای پروژه که دولت یا بخش خصوصی می‌تواند باشد، کمک می‌کند تا تأثیرات احتمالی پروژهها را پیش‌بینی کرده، با برآوردی واقع‌گرایانه، پیامدهای اجتماعی احتمالی آن را مشخص کرده، برای آنها بدیل‌هایی ارائه کند.
نویسنده، مخاطبان کتاب را از سویی، ارزیاب اجتماعی می‌داند که به عنوان دستورالعملی برای حرفۀ تخصصی قابل استفاده است و از سوی دیگر، رهبران اجتماع، مدیران منابع، حامیان پروژه، مسئولان توسعۀ اجتماع، دانشجویان رشته‌هایی مانند معماری، برنامه‌ریزی شهری، علوم اجتماعی و هر کسی که تمایل دارد تا گزارش‌های ارزیابی اجتماعی را بخواند و بفهمد. کتاب به صورت رفت و برگشتی نوشته شده، زیرا هدف این است که کتابی تمرینی باشد.
در فرآیند اتا، پنج گروه از کنشگران ذی‌نفع هستند و هر کدام، ارزش‌ها و منافع خاصی دارند که با اهداف دیگری در تضاد است. از اهداف اتا، تمرکز بر رفع یا کاهش تضادها از طریق ایجاد شبکۀ ارتباطی میان آنها و برابری‌سازی و خنثی کردن تمرکز قدرت در هر کدام از ذی‌نفعان است. همچنین فراهم آوردن فرصتی برای ارزیابی عینی تأثیرات اجتماعی اقدامات پیشنهادی در محیط‌زیست انسانی.
1.حامی: «اولاً حامی پیشنهاددهنده طرح و آغازگر فرایند اتاست. ثانیاً ارزیاب و ارزشیاب است و وظیفه انجام دادن اتا برعهدۀ اوست. ثالثاً مجری است و کار ساخت و راه‌اندازی و نظارت بر اقدام پیشنهاد را انجام می‌دهد». در ایالات‌متحده آمریکا، حامی سازمان دولت محلی یا ایالتی یا ملی است. در اکثر کشورهای در حال توسعه، حامی، دولت یا نهاد پرداخت‌کنندۀ وام و کمک مانند بانک جهانی پول است. همه حامیان، در گام اول به دنبال رسیدن به منافع نهادینه‌ای که دارند، هستند که در مجموع کسب سود مادی است. پس با کوچک نشان دادن مخاطرات برای جوامع محلی تا جایی که ممکن است آن را کم‌اثر نشان میدهند.
انجام اتا به حامی کمک می‌کند تا فضایی را که در آن کار می‌کند بشناسد. اگر هزینۀ انجام کاری بیشتر از منافع آن باشد، طرح پیشنهادی کنار گذاشته میشود یا در مواردی با جانشین‌های کم‌خطرتری ادامه مییابد. همچنین گزارش‌های اتا می‌تواند به بهبود تصور عموم از حامی کمک کند.
2.اجتماع (کشور، شهرستان، شهر، روستا و...): شهروندان حساس و رهبران منتخب اجتماع که نقشی فعال در طراحی و اجرای اتا بازی می‌کنند.
3.کارگزاران دولتی: «دولت به عنوان قانون‌گذار و داور تضادها، برابری را تضمین کرده، خط‌مشی را مشخص و پایبندی به قوانین را اعمال می‌کند. کارگزاران دولتی، یافته‌های ارزیابی را در سیاست‌های بعدی لحاظ می‌کنند و ارزیابی را انجام میدهند و تصمیم نهایی را مبنی بر اجازه یا ممنوعیت اجرای پروژه می‌گیرند». دولت علاوه بر قانون‌گذاری می‌تواند در نقش‌های حامی، جهت‌دهی فنی، رهبری پروژه و مفسر نگرانی‌های اجتماع ظاهر شود.
4.پژوهشگر اتا: «ارزیاب تأثیر اجتماعی را حامی به کار می‌گمارد تا پژوهش اتا را انجام دهد، گزارش آن را بنویسد و فرایند مشارکت عموم را تسهیل کند». ارزیاب تأثیر اجتماعی به عنوان مفسر و میانجی بین تمامی ذی‌نفعانی که درگیرند، عمل می‌کند.
5. تمام افراد محدوده: منظور از تمام افراد محدوده، تمامی شهروندانی است که ذی‌نفع پروژه یا سیاست به حساب می‌آیند. فرايند جلب مشارکت عموم افراد، راهی است برای افراد ذی‌نفع تا در فرایند برنامه‌ریزی درگیر شوند و جانشین‌ها را برای حامی و دولت مطرح کنند.
ارزیابی تأثیر اجتماعی، رویکردی تحلیلی و مشارکتی است. ارزیاب با بهره گرفتن از پژوهش‌های پیشین علوم اجتماعی، بهتر می‌تواند بفهمد که وقوع هر کدام از تأثیرات مختلف، احتمالاً چه پیامدی برای جمعیت‌های انسانی خواهد داشت. رویکرد مشارکتی، به اجتماع متأثر امکان می‌دهد تا در ارزیابی، مشارکت کرده، آن را از آنِ خود کند.
پیشینه و هدف ارزیابی تأثیر اجتماعی
در سال 1970، ریچارد نیکسون2 - رئیس‌جمهور آمریکا - قانون ملی زیستمحیطی3 را که در سال 1969 نوشته شده بود، تصویب کرد. بر اساس این قانون، هر سیاست یا طرحی که اجرای آن مستلزم استفاده از زمین، پول یا مالیات ملی و یا اختیارات قانونی دولت مرکزی است، باید گزارش تأثیر زیستمحیطی4 را که شامل طرح تفصیلی تأثیرات پیشنهادی و همچنین جانشین‌های آن در محیط فیزیکی، فرهنگی و انسانی است ارائه کنند.
ارزیابی تأثیر زیستمحیطی، بعد از اینکه نتوانست در پروژه‌هایی مثل طرح خط لوله آلاسکا، پیامدهای آن بر جمعیت‌های انسانی و به موازات آن، تعدیل‌های اقتصادی و بیوفیزیکی را مشخص کند، باعث ایجاد اصطلاح جدید ارزیابی تأثیر اجتماعی (اتا) در سال 1973 شد.
انجمن کیفیت محیط‌زیست ایالات‌متحده5در سال 1973، اصول راهنمای اولیه برای نوشتن گزارش تأثیر محیطزیستی را منتشر کرد که در سال 1986 کاملاً به‌روز شد. اصول اساسی این قانون در ادامه می‌آید:
1- توصیف طرح‌های پیشنهادی: توصیف پروژه یا تغییر سیاستی باید به اندازه‌ای باشد که خواننده بتواند پروژه را به‌خوبی تجسم کند.
2- رابطه اقدامی پیشنهادی با برنامه‌های کاربری زمین: از آنجا که توسعه و تغییر زمین، بخشی از اغلب طرح‌هاست، گزارش ارزیابی تأثیر محیطزیستی باید مشخص کند که زمین و کاربری فعلی آن، چگونه تغییر خواهد کرد.
3- تأثیر احتمالی بر محیط‌زیست: حامیان پروژه باید به تفصیل شرح دهند که طرح پیشنهادی، محیط‌زیست فعلی را به چه شکلی تغییر خواهد داد.
4- جانشین‌های اقدام پیشنهادی: گزارشها باید به این صورت باشد که برای هر اقدام و سیاست پیشنهادی، جانشین‌هایی ارائه کند که اهداف را با ایجاد اختلال کمتر در محیط فیزیکی و انسانی به دنبال داشته باشد.
5- تأثیرات نامطلوب اجتناب‌ناپذیر: بسیاری از تغییرات اجتناب‌ناپذیرند و از آنها به عنوان پیامدهای توسعه یاد میشود. در گزارشها باید هر تأثیر نامطلوبی شرح داده شده، آنها را درک کرده، شیوه‌های تعدیلی به کار بسته شود.
6- تأثیرات محلی کوتاه‌مدت در برابر تأثیرات اجتماعی بلندمدت: ارزیابی تأثیر محیطزیستی و اجتماعی باید تأثیرات کوتاه‌مدت را که به پروژه مرتبط هستند و قاعدتاً با آن از بین می‌روند، از تأثیرات بلندمدت پایدار متمایز کند.
7- تأثیرات برگشت‌ناپذیر: همچنین گزارشها باید پیامدهایی را مشخص کند که اجتماع انسانی و محیط را برای همیشه تغییر میدهند.
8- سایر ملاحظات: گزارش ارزیابی باید در برگیرنده تأثیرات اجتماعی و محیطی نامتعارف هم باشد. مثلاً تأثیر روانی زندگی نزدیک نیروگاهی هسته‌ای را نمی‌توان به سادگی، کمی کرد.
فرایند مرور و ارزیابی محیطزیستی در کانادا از سال 1973 شروع شد. این فرایند در سال 1977 اصلاح و به‌روز شد و در سال 1984 به عنوان قانون تصویب گردید. از این‌رو دادگاه‌ها می‌توانستند آن را اجرا و اعمال کنند که نتیجۀ آن به تصویب قانون ارزیابی محیطزیستی کانادا در سال 1992 منجر شد.
اتحادیه اروپا در سال 1985، به اعضای خود توصیه کرد که گزارش‌های تأثیر زیستمحیطی را تهیه کنند که این امر تا سال 1989 به الزام تبدیل شد. در سال 1986، بانک جهانی آشکارا تعهد داد که ارزیابی تأثیر زیستمحیطی را در فرایند ارزشیابی‌اش بگنجاند و عملاً در دهه 1980، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و نهادهای ارائه‌دهنده کمک‌های بین‌المللی اتا را بخشی از الزامات ارزیابی تأثیر زیست‌محیطی‌شان لحاظ کردند.
انجمن بین‌المللی ارزیابی تأثیر در سال 1981 راه‌اندازی شد و یک سال بعد، نشریه آن با نام ارزیابی تأثیر (نام فعلی: ارزیابی تأثیر و ارزشیابی پروژه) شروع به فعالیت کرد. انجمن بین‌المللی ارزیابی تأثیر، بیش از 2500 عضو بین‌المللی داد.
از فواید مهم تصویب اتم (ارزیابی تأثیر محیطی) میتوان به تغییر تفکر سیاست‌گذاران دربارۀ مزایای برنامه‌ریزی و مهندسان و طراحان پروژه که تجربۀ شکست پروژه به دلایل غیر فنی داشتند، اشاره کرد. همچنین فرایند قانون ملی زیستمحیطی باعث ایجاد گرایشی عام‌تر به بررسی پیش از اقدام سایر سیاست‌ها و توسعه‌ها شد. ارزیابی تأثیر اجتماعی و محیطزیستی، نگرش و تفکر ما را درباره طراحی پروژه و فرایند ارزیابی و توسعه، برای همیشه تغییر داد. نکته کلیدی قانون سیاست ملی زیستمحیطی، پیش‌بینی تغییر، چه در محیط بیوفیزیکی و چه در محیط انسانی بود. فایدۀ اصلی آن این بود که بسیاری از طرح‌های بد، هیچ‌گاه پیشنهاد داده نشدند یا حداقل به‌شدت، دقت و بررسی شدند.
الگوی ارزیابی تأثیر اجتماعی
الگوی ارزیابی تأثیر اجتماعی، چشم‌اندازی انسان‌شناسانه را با نگاهی جامعه‌شناسانه ترکیب کرده است. منبع داده‌ها، مفاهیم و متغیرهای علوم اجتماعی است که با نگرش‌ها مرتبط هستند. منبع دیگر، معیارهای کیفیت زندگی است که از منابع اطلاعاتی به دست می‌آید.
رویکرد در اتا بیشتر عملی است تا نظری. با استفاده از الگویی مقایسه‌ای، روند رویدادها در اجتماعی مطالعه میشود که تغییر برنامه‌ریزی‌شده در آن روی داده است و بر اساس آن، برآورد میشود که در اجتماعی دیگر که قرار است اقدام توسعه‌ای مشابهی صورت گیرد، احتمالاً چه اتفاقاتی خواهد افتاد.
هدف دیگرِ پیش‌بینی در اتا، هدفی انسان‌گرایانه است. تلاش بر این است که تأثیرات اجتماعی برگشت‌ناپذیر و نامطلوب، پیش از روی دادن شناسایی شود تا شاید بتوان بر اساس پژوهش، پیشنهادهایی برای تعدیل و تخفیف آنها ارائه کرد. تقریباً ناممکن است که همه جنبه‌های تأثیرات اجتماعی را فهرست کرد؛ زیرا هر تغییر، راهی برای ایجاد تغییرات دیگر است.
همان‌طور که ذکر شد، هدف اتا، پیش‌بینی تأثیرات اجتماعی پیش از وقوع است. در نتیجه یافته‌ها و پیشنهادها ممکن است به بخشی از فرایند برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری تبدیل شود.
الگوی استفاده‌شده در جدول (1)، رویکرد استفاده‌شده در آشکار کردن تأثیرات اجتماعی عمدۀ طرح‌های توسعه پیشنهادشده را نشان می‌دهد. ارزیابی اجتماعی، ابتدا طرح‌های یکسانی را تعیین می‌کند که در دست اقدام است و تلاش می‌کند که تأثیرات ناشی از تغییرات برنامه‌ریزی‌شده را مشخص کند. در حالت ایده‌آل، اطلاعات درباره اجتماع یا منطقۀ مطالعهشده، در دسترس است و در کار سنجش از آن استفاده میشود. آنگاه، تأثیرات اجتماعی تغییراتی هستند که بین T1a و T2a روی می‌دهد (مطالعه مقایسه‌ای). مطالعه تأثیر، تلاش می‌کند تا بر اساس پژوهش و اطلاعات انباشت‌شده از مطالعات مقایسه‌ای موقعیت‌های مشابه تأثیر اجتماعی، تغییر میان T2b و T3b را پیش‌بینی کند. مطالعه کنترل (c)، جایی که هیچ اتفاقی در آن روی نمی‌دهد، اگر در دسترس باشد، می‌تواند در نشان دادن تأثیرات جاری تغییر اجتماعی کمک کند (تفاوت میان T1c و T2c و T3c).
جدول 1- مدل بنيادي ارزيابي تأثير اجتماعی
T1aT2a X=Development | مطالعه مقایسه‌ای (a) |
T2b T3b | مطالعه تأثیر (b) |
T1c ------------> T2c------------> T3c ---------> T4c (past) (Present) (future) (far future) | مطالعه کنترل (c) |
بنابراین استراتژی بنیادی اتا، شناسایی تأثیرات اجتماعی احتمالی آتی بر اساس بازسازی تأثیرات اجتماعی رویدادهای گذشته است. الگوی بنیادی اتا می‌تواند مانند مجموعه‌ای از عکس‌هایی تلقی شود که در فواصل زمانی مختلف گرفته شده‌اند و از این‌رو اطلاعات ناقص بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از مرور گسترده متون موجود تکمیل میشود.
نقطه قوت دیگر الگوی ارائه‌شده در جدول (۱) این است که با وجود منابع اطلاعاتی مناسب (که بتوان بارها و بارها آنها را گردآوری کرد)، این الگو تفسیر پویای رویدادها را ممکن کرده و می‌تواند نظارت را بر تأثیرات کوتاه‌مدت فراهم کند.
روش‌های برآورد پیامدها و پیش‌بینی آینده
1- روش مقایسه‌ای: در این روش، وضعیت فعلی با آینده، بعد از اقدام پیشنهادی مقایسه میشود. تعیین معناداری، مبتنی بر دادههای مقایسه‌ای است که از پژوهش‌های پیشین و تجربههای کسب‌شده در موقعیت‌های مشابه به دست آمده است.
2- پیش‌بینی سادۀ روندها: منظور این است که یک روند موجود را انتخاب کرده و به طور ساده، پیش‌بینی‌مان این باشد که تغییر با همین سرعت در آینده ادامه خواهد یافت. فرض میشود که آنچه در گذشته روی داده است، احتمالاً در آینده هم روی خواهد داد.
3- روش‌های ضریب‌های جمعیتی: یعنی هر افزایش خاصی در جمعیت مستلزم مضرب خاصی از سایر متغیرهاست.
4- معناداری آماری: یعنی انجام دادن محاسباتی برای تعیین تفاوت‌های احتمالی در منطقه متأثر، پیش و پس از اقدام پیشنهادی. ارزیاب اجتماعی ممکن است از روش‌های آماری مقایسه‌ای برای تعیین معناداری آماری برخی از متغیرهای اتا استفاده کند.
5- سناریوها: سناریوها، تخیلاتی منطقی هستند مبتنی بر تصور آیندۀ فرضی از طریق فرایند الگوسازی ذهنی مفروضات دربارۀ متغیرهای مدنظر اتا.
6- نظر متخصصان: از افراد آشنا با محدودۀ مطالعهشده میتوان خواست تا سناریوهایی درباره اقدام پیشنهادی ارائه کرده، پیامدهای معنادار را تعیین کنند.
7- برآورد «تأثیرات آتی حتمی»: روش‌هایی وجود دارد که میتوان با آن تعیین کرد که چه گزینه‌های بازگشت‌ناپذیری در نتیجۀ طرح یا پروژه روی خواهد داد. گزارش‌های تجربههای پیشین، نقشی اساسی در برآورد تأثیرات پسین دارد.
مراحل توسعۀ پروژه/ سياست
همه پروژهها و سیاست‌ها، مجموعه‌ای از مراحل را پشت سر می‌گذارند. برنامه‌ریزی اولیه/ توسعۀ سیاست، ساخت/ اجرا، راه‌اندازی/ نگهداری و در صورت شکست، توقف/ رها کردن را به دنبال دارد. دامنه‌یابی مسائل ممکن است ارزیاب اجتماعی را به این نتیجه برساند که بر یک مرحله تمرکز شود.
جدول 2- مراحل توسعۀ پروژه/ سياست
مرحله اول: برنامه‌ریزی/ توسعه سیاست |
| |||||
| مرحله دوم: ساخت/ اجرا |
| ||||
| مرحله سوم: راه‌اندازی/ نگهداری |
| ||||
| مرحله چهارم: توقف/ رها کردن | |||||
1- توسعه سیاست/ برنامه‌ریزی
توسعۀ سیاست/ برنامه‌ریزی به همه فعالیت‌هایی اشاره دارد که در فاصله پیشنهاد پروژه یا سیاست تا شروع ساخت پروژه یا اجرای سیاست صورت می‌گیرد. بسیاری از رهبران اجتماعی و سیاست‌گذاران بر این عقیده‌اند که تا شروع عملیاتی پروژه‌ای اتفاق نیفتد، تأثیر اجتماعی روی نخواهد داد؛ اما اثرهای واقعی سنجش‌پذیر و اغلب مهم بر محیط‌های انسانی، به محض وقوع تغییر در وضعیت اجتماعی و اقتصادی، رخ دادن را آغاز می‌کند.
این مرحله از زمان اعلان پروژه/ تغییر سیاست شروع میشود و تا نقطه شروع ساخت پروژه به اتمام می‌رسد. این مرحله شامل طراحی پروژه، تجدیدنظر و اصلاح آن، نظرخواهی از عموم، اخذ مجوز، ارزیابی جانشین‌ها و همچنین تصمیم بر اجرای طرح است.
در آغاز مرحله، آن دسته از سازمان‌ها و نهادهای مختلف دولتی بومی را که دادههای مورد نیاز شما را در اختیار دارند، شناسایی کنید. اطلاعاتی که باید برای ارزیابی تأثیر اجتماعی پروژه/ سیاست گردآوری کنید، به شرح زیر است:
1- اطلاعات ویژگی‌های پروژه را میتوان مستقیماً از حامی پروژه گرفت؛ تعداد کارگران پروژه، طول زمان ساخت، اندازه و محدوده‌های پروژه و تعداد کارمندان دائمی و پاره‌وقت پروژه.
2- سرشماری و سایر آمارهای جمعیت‌شناسی: سرشماری‌های ملی و استانی، جزئیات کاملی مانند سرشماری مسکن، واحدهای صنعتی، کشاورزی، کارگران و... را در اختیار ارزیاب اتا قرار می‌دهد.
3- منطقه/ بخش/ شهر/ شهرستان/ استان: جزئیات مربوط به منطقهبندی و کاربری زمین، اسناد مدارس و دانشگاه‌ها، دادههای بیکاری، خدمات رفاهی و... .
4- اطلاعات ثانویه: شامل هر چیزی از ارزیابی‌های تأثیر محیطزیستی و اجتماعی است که درباره پروژه‌های مشابه نوشته شده تا مواردی همچون آمار بازدیدکنندگان تفریحی، جوازهای ساخت‌وساز، تولید انرژی و... .
5- مشاهدۀ اجتماع: مشاهده اجتماع مستلزم این است که کاملاً به محیط اطراف خود دقت کنید و با مردم در کافی‌شاپ‌ها و قهوه‌خانه‌ها و سایر اماکن عمومی دیگر صحبت کنید. برنامه‌های تلویزیونی منطقه را ببینید و در نظرخواهی‌ها از عموم مردم و در سایر رویدادها شرکت کنید. دادههای به‌دست‌آمده از مشاهده، درک شما را از تأثیرات احتمالی اقدام پیشنهادی در اجتماعاتتان افزایش می‌دهد.
6- اطلاعات مشارکت‌های همگانی: در ارزیابی تأثیر محیطزیستی به این امر دامنه‌یابی همگانی می‌گویند. در این روش میتوان با برگزاری تجمعات و ملاقات‌های همگانی و یا ترتیب دادن ملاقات‌ها و نظرخواهی‌های عمومی، اطلاعاتی ارزشمند را از دیدگاه‌ها و تصورات اجتماع درباره اقدام پیشنهادی به دست آورد.
7- سایر منابع، مصاحبه با مطلعان اصلی، روزنامهها و نشریهها، نظرسنجی‌های عمومی، مقاله‌ها و نوشته‌های مربوط به مسائل مهم اجتماع و طرح‌های قریب‌الوقوع را گردآوری و سامان‌دهی می‌کنند.
8- دانش محلی: به اطلاعات و دانشی اشاره دارد که از مردم اجتماعِ میزبانِ اقدام پیشنهادی درباره محیط بیوفیزیکی و اجتماعی به دست آمده است. دانش محلی را فقط میتوان با نظرخواهی از جمعیت محلی در طول مرحلۀ اولیه طراحی و هنگام فراهم ساختن اصول و چهارچوب اتا و اتم به دست آورد. این مرحله هرچند زمان‌بر است، باید توجه داشته باشید که در این فرایند است که شما با اجتماع، منطقه و محدوده آشنا می‌شوید.
2- ساخت/ اجرا
این مرحله زمانی شروع میشود که به ادامۀ کار تصمیم گرفته شده و اجازه کار صادر میشود یا قانون یا مقررات جدید اجرا میشود. این مرحله تا زمانی که پروژه به اتمام برسد، ادامه دارد. مثالی که برای این مرحله میتوان گفت، انتقال جمعیتی و مهاجرت نیروی کار به منطقه مورد نظر اجرای پروژه است که زیست جمعیتی آن منطقه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
3- راه‌اندازی/ نگهداری
مرحله پس از تکمیل ساخت یا اجرای کامل سیاست را راه‌اندازی/ نگهداری می‌گویند. در بسیاری از طرح‌ها، در این مرحله به تعداد کمتری کارگر نیاز خواهد بود. اگر بهره‌برداری در سطح نسبتاً ثابتی برای دورۀ زمانی طولانی ادامه یابد، تغییرات در این مرحله اغلب می‌تواند سودمندترین تغییرات باشد. اجتماعاتی که در پی توسعۀ صنعتی هستند، اغلب به دلیل اشتغال پردرآمد یا ثبات یا منافع حاصل از افزایش مالیات بر دارایی و فروش، بر این مرحله متمرکز می‌شوند.
4- رها کردن/ متوقف کردن
این مرحله، زمانی شروع میشود که پیشنهادی داده شود یا تصمیمی گرفته شود که پروژه یا سیاست در آینده متوقف شود. تأثیرات اجتماعی «توقف پروژه» زمانی است که قصد تعطیل کردن پروژه یا سیاستی اعلان میشود و اجتماع یا منطقه باید با آن سازگار شود. تعطیلی ناشی از توقف پروژه، گاهی به معنای از دست دادن بنیان اقتصادی منطقه و بیکاری گسترده ناشی از بسته شدن کارخانه یا مرکز توزیعی باشد.
موقعیت انجام گرفتن اتا می‌تواند از مناطق حیات‌وحش دورافتاده تا محله‌های شهری را شامل شود. هر کدام ویژگی‌های خاصی دارد که تأثیرات اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بسته به نوع پروژه متفاوت خواهد بود.
متغیرهای اتا به تغییراتی سنجش‌پذیر اشاره دارد که در اثر پروژه‌های توسعه یا تغییرهای سیاستی در جمعیت انسانی و اجتماعات و روابط اجتماعی روی می‌دهد. متغیرها باید معرف تجربی گسسته، صوری، یا پیوسته داشته باشد تا بتواند در بافت تأثیر اجتماعی خاص سنجیده، گردآوری و تفسیر شود. یک متغیر اتا به ما کمک می‌کند تا بفهمیم یک اجتماع به چه نحوی ممکن است در اثر توسعۀ پروژه و انجام سیاست‌ها، تغییر یابد. متغیرهای اتا به محیط اجتماعی کلی اشاره ندارند؛ آنها فقط پیامدهای اقدام پیشنهادی را نشان میدهند.
متغیرهای اتا مستلزم گردآوری اطلاعات از جمعیت وسیع‌تر به وسیله پیمایش نیست؛ اما می‌تواند از چنین اطلاعاتی استفاده کند. اکثر ارزیاب‌هایی که در سطح پروژه یا اجتماع به ارزیابی می‌پردازند، نه وقت و نه تخصص کافی برای انجام پیمایش مفصل را دارند. با وجود این، دادههای به‌دست‌آمده از پیمایش‌ها، درک ما را از پاسخ اجتماع به تغییر اجتماعی افزایش می‌دهد.
متغیر اتا نباید با برچسب‌های جامعه‌شناسی، مانند طبقه متوسط و قومیت و گروه‌های کوچک یکسان تلقی شود. این برچسب‌ها، مفاهیم جامعه‌شناسی را تعریف می‌کنند، اما تغییراتی را که در اثر توسعه در اجتماعات روی داده، توصیف نمی‌کنند.
تعداد متغیرهای اتای ذکرشده در کتاب، 28 مورد است و در پنج دسته‌بندی زیر تفکیک شده که در جدول (3) آمده است:
جدول 3- متغيرهاي ارزيابي تأثير اجتماعي
حوزه | توضیح | متغیرها |
تأثیرات جمعیتی | به تغییر تعداد و تراکم و توزیع افراد، میزان مهاجرت به داخل/ خارج و هر نوع تغییر در ترکیب جمعیت به لحاظ سن، سکونت، قومیت و جنسیت اشاره دارد. | - تغییر جمعیت - ورود یا خروج کارگران موقت - حضور ساکنان فصلی (فراغتی) - جابه‌جایی افراد و خانواده‌ها - نداشتن تجانس در ترکیب سنی، جنسی، نژادی یا قومی |
ترتیبات نهادی/ اجتماعی | به تغییر نگرش‌ها و ارزش‌ها، پیدایش گروه‌های ذی‌نفع و تغییر دولت محلی و فرصت‌های اشتغال برای همه شهروندان اشاره دارد. | - شکل‌گیری نگرش‌ها درباره پروژه - فعالیت گروه‌های ذی‌نفع - تغییر در اندازه و ساختار دولت محلی - وجود برنامه‌ریزی و منطقهبندی - تنوع صنعتی - حداقل درآمد لازم برای گذران خانواده/ امرار معاش - بهبود نابرابری‌های اقتصادی - تغییر در برابری اشتغال گروه‌های اقلیت - تغییر در فرصت‌های شغلی |
اجتماعات در گذار | به تغییر تصویر اجتماع، تغییر در ساختار قدرت اجتماع با ظهور یا نابودی کسبوکارها یا نهادهای دولتی و هر نوع تضاد احتمالی میان ساکنان محلی و تازه‌واردان یا حتی بیرونی‌ها اشاره می‌کند که از طرح نشأت می‌گیرد. | - حضور کارگران بیرونی - همکاری میان‌سازمانی - به وجود آمدن طبقات اجتماعی جدید - تغییر در تمرکز صنعتی/ تجاری منطقه - حضور ساکنان آخر هفته |
تأثیرات در خانواده و فرد | به تأثیرات در سطح خانواده و فرد اشاره می‌کند. به تغییر ساختار خانواده و روابط اجتماعی فردی و تصور افراد از تغییراتی که در زندگی روزمره آنها و خانواده‌های محدوده طرح در اثر اقدام پیشنهادی به وجود خواهد آمد. | - اخلال در زندگی روزمره و الگوهای جابه‌جایی - نداشتن تجانس در رویه‌های فرهنگی و دینی - تغییر در ساختار خانواده - اختلال در شبکه‌های اجتماعی - تغییر در تصور افراد درباره امنیت و سلامت عمومی - تغییر فرصت‌های گذران اوقات فراغت |
تأثیرات در خانواده و فرد | این بخش به تأثیرات رخ‌داده از تغییرات کاربری زمین اشاره دارد. | - تغییر در زیرساخت اجتماع - خرید و فروش زمین - تأثیرات در منابع شناخته‌شدۀ فرهنگی، تاریخی، مقدس و باستان‌شناسی |
مراحل فرآیند ارزیابی اجتماعی
1- برنامه‌ای برای جلب مشارکت عمومی شکل دهید: در این مرحله، ارزیاب اجتماعی باید برنامه‌ای برای جلب مشارکت عمومی شکل دهد تا انتخاب ذی‌نفعان را هدایت کند و اقدامات لازم برای گنجاندن همگان در فرایند تصمیم‌گیری را به تفصیل شرح دهد.
2- توصیف اقدامات پیشنهادشده (و جانشین‌های ممکن): گزارشی روشن از اقدامات پیشنهادی و محدودۀ محتمل تأثیر آن و مرزهای اجتماع تهیه کنید.
3- تاریخچه و وضعیت اولیه (نیم‌رخ اجتماع): اقدام پیشنهادی را در بافت وضعیت تاریخی یا فعلی یا وضعیت انسانی/ محیطی در اجتماع یا منطقه شرح دهد.
4- دامنه‌یابی: آغاز شناسایی انواع تأثیرات اجتماعی است که باید بر اساس مصاحبه/ بحث با همۀ ذی‌نفعان و حامیان و همچنین مرور دقیق متون و مطالعات پیشین بررسی شود. دامنه‌یابی همچنین شناسایی مسائل مهم اقدام پیشنهادی است. دامنه‌یابی متضمن شناسایی ذی‌نفعان اصلی و تأمل اولیه درباره تأثیرات اجتماعی و جانشین‌های اقدام پیشنهادی است. اتای مستقل ممکن است مستلزم ارزیابی انتقادی دامنۀ برنامۀ کار شما به دست افراد متخصص همکار باشد.
مراحل فرآیند دامنه‌یابی به شرح زیر است:
توصیف اقدام پیشنهادی ← مرور اجمالی پیشینۀ تاریخی ← تعیین مرحلۀ فرایند توسعه ← شناسایی ذی‌نفعان ← تعیین منطقه یا محدوده تأثیر ← تعیین تأثیرات اجتماعی بالقوه ← روش‌ها و سنجه‌ها ← توجه به جانشین‌های احتمالی ← توسعه برنامۀ کار
4-1- شناسایی ذی‌نفعان اصلی: به افراد یا گروه‌هایی ذی‌نفع گفته میشود که تحت تأثیر اقدام پیشنهادی، بیشترین تأثیر را خواهند پذیرفت. افراد، گروه‌ها، اجتماعات، سازمان‌های دولتی و غیر دولتی، شهروندان و... که در منطقه موردنظر طرح هستند، می‌توانند به عنوان ذی‌نفع شناخته شوند. ذی‌نفعان را می‌توانید در دسته‌بندی‌هایی مانند واحدهای دولتی محلی، سازمان‌ها و گروه‌های اجتماع، واحدهای استانی و ملی، شهروندان ذی‌نفع، حامیان پروژه، جمعیت بومی و جمعیت‌های خاص تقسیم‌بندی کنید.
4-2- تعیین منطقه یا محدودۀ تأثیر
4-2-1- محدودۀ تأثیر اولیه: محدودۀ جغرافیایی را توصیف کنید که فکر می‌کنید بیشترین تأثیر را از اقدام پیشنهادی خواهد پذیرفت. منظور ما از تأثیرات اولیه یا محدوده تأثیر اولیه، تأثیرات مستقیمی است که در نتیجه اقدام پیشنهادی در مکان و زمان روی خواهد داد.
4-2-2- محدودۀ تأثیر ثانویه: منظور از تأثیرات ثانویه، پیامدهای ثانویه‌ای است که اقدام پیشنهادی به دنبال خواهد داشت، اما ممکن است در فاصلۀ طولانی‌تری روی دهند، ولی به طرز معقولی پیش‌بینیپذیرند.
4-2-3- مرزهای جغرافیایی اتا: برای ارزیابی پروژه یا تغییر سیاستی، باید محدوده پروژه را که تأثیرات اولیه در آن رخ می‌دهد، مشخص کنید تا بتوانید دادههای لازم با منطقه مورد نظرتان را مشخص و در پروژه استفاده کنید.
5- تأثیر اقدام پیشنهادشده را بررسی کنید/ بشناسید: با استفاده از منابع اطلاعاتی و استراتژی‌های پژوهشی و تحلیلی مختلف، اطلاعات جامعی دربارۀ هر کدام از متغیرهای ارزیابی تأثیر اجتماعی گردآوری کنید که در مرحله دامنه‌یابی یا به دست ذی‌نفعان مشخص شده است.
درون‌مایه کلی درباره تأثیرات اجتماعی
1- شامل مواردی مانند مهاجرت به مناطق شهری، ازدحام جمعیت، امنیت اجتماع و کیفیت زندگی است.
2- مسائلی مانند از میان رفتن نهادهای اجتماع، نبود فرصت‌های فردی، نگرش درباره تغییر به صورت کلی، نبود منطقهبندی، توسعۀ اجتماع و به‌ویژه فرصت‌های اشغال اندک برای جوانان است.
3- مورد سوم، مواردی است که به متکثر شدن گروه‌های اجتماعی، از دست رفتن کنترل محلی، از بین رفتن سبک زندگی آرام و حل این مسئله که «گروه‌های جدید چگونه با اجتماع مورد نظر هماهنگ خواهند شد؟» میپردازد.
4- عواملی مانند دشواری زندگی، امنیت فردی، ترافیک سنگین و همچنین مواردی مانند سوءاستفاده از کودکان، سوءمصرف الکل و مصرف مواد مخدر، جرم و وندالیسم، حاملگی نوجوانان و تعداد بسیار زیاد مستمری‌بگیران است.
5- در درون‌مایه پنجم، مشارکت‌کنندگان به مسائلی مانند در دسترس بودن مراقبت‌های بهداشتی، وجود مدارسی با استانداردهای آموزشی، محیط‌زیست باکیفیت، امکانات حمل‌ونقل عمومی، تفریحی و همچنین امکاناتی برای شهروندان سالخورده، آب سالم و امکانات کافی برای انهدام زباله است.
فرایند ارزیابی متغیرهای اتا
اتا 1-(1) برآورد تغییر جمعیتی
میزان و سرعت تغییر جمعیت، مؤثرترین عامل در زیرساخت و خدمات لازم اجتماع است و ممکن است عامل تعیین‌کنندۀ تأثیرات اجتماعی و مالی دیگری نیز در محدودۀ پروژه باشد. برای تغییر جمعیت از سه معرف استفاده میشود:
- میزان تغییر جمعیت
- تراکم جمعیت در محدودۀ ارزیابی
- میزان درون‌آیی6 یا برون‌روی7 افراد در اثر فعالیت‌های مربوط به پروژه
مرحله اول: استخراج اطلاعات مربوط به گذشته از سرشماری‌ها
مرحله دوم: پرسش‌هایی برای راهنمایی تحلیل تأثیرات جمعیتی: سؤالاتی که میتوان در این مرحله پرسید، روند تغییرات جمعیتی در سی سال گذشته و اهداف جمعیتی (کاهش، افزایش یا ثابت نگه‌داشتن جمعیت) محدوده مورد نظر پروژه است.
مرحله سوم: تغییرات جمعیتی را در منطقه‌ای که آن را مطالعه می‌کنید، به صورت جدول دربیاورید. جمعیت فعلی، جمعیت برآوردشده پس از پروژه، تفاوت (+یا-) و درصد تغییر را در جدول وارد کنید.
مرحله چهارم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر افزایش یا کاهش بیشتر از 5 درصد است، پژوهش نشان داده است که محدوده مطالعهشده، تغییرات معناداری را تجربه می‌کند.
آزمون معناداری: هم به درصد توجه کنید و هم به تعداد تغییری که بیش از 5 درصد یا 500 نفر است.
اتا 2- برآورد درون‌آیی یا برون‌روی کارگران موقت
بسیاری از تأثیرات اجتماعی، ریشه در تعداد و ترکیب شغلی پروژه و کارگرانی دارد که برای ساختن (یا برچیدن) پروژۀ پیشنهادی لازم هستند. برخی از تأثیرات ناشی از ورود کارگران، موقتی است (مانند تهیه مسکن و مراقبت بهداشتی)؛ اما برخی از تغییرات (مانند توسعه زیرساخت) ممکن است دائمی باشد. ارزیاب اجتماعی باید بداند نیروی کار لازم از پروژه از مردم بومی تأمین میشود یا از مهاجران، تا بتواند این بخش را با دقت بالا برآورد کند.
مرحله اول: به دست آوردن اطلاعات دربارۀ کارگران موقت: دادههای مربوط به تعداد و ترکیب شغلی پروژه و کارگران مرتبط با آن را میتوان از حامی پروژه به دست آورد. سؤالاتی که در این بخش پرسیده میشود این است که آیا نیاز به افزایش تعداد کارگر غیر بومی هست؟ در صورتی که جواب مثبت باشد، متوسط تعداد کارگران در هر ماه، تعداد و درصد کارگران غیر بومی و مدت‌زمان فعالیت آنها باید محاسبه شود.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر تعداد کارگران غیر بومی بیش از 40 نفر یا 25 درصد باشد، یا طول دوره ساخت بیش از شش ماه باشد، اطلاعات باید وارد جدول اتا شود.
آزمون معناداری: اگر تعداد کارگرانی که از بیرون اجتماع آورده می‌شوند، بیش از 50 نفر یا 50 درصد باشد و پروژه بیش از 12 ماه طول بکشد، این تغییر را تغییری معنادار در نظر بگیرید.
اتا 3- ارزیابی حضور ساکنان فصلی (فراغتی)
این بخش اشاره دارد به افزایش یا کاهش فصلی در جمعیت که تأثیر در توسعه امکانات تفریحی و فراغتی مانند ساخت مُتل‌ها، ایستگاه بنزین و سایر فعالیت‌های تجاری در محدوده دارد. اگر تعداد ساکنان فصلی زیاد استِ، هویت اجتماع و فرصت‌های شغلی در اجتماع ممکن است به طور روزافزون به حضور ساکنان فصلی وابسته باشد. نوسان جمعیتی ممکن است تأثیر اساسی در زیرساخت اجتماع، الگوهای اشتغال، کسب‌وکار و سایر ابعاد زندگی روزمره داشته باشد.
مرحله اول: به دست آوردن دادههای مربوط به ساکنان فصلی: سؤالاتی که باید در این مرحله بپرسید این است که آیا اقدام پیشنهادی، باعث اجتماع ساکنان فصلی خواهد شد؟ اگر جواب مثبت باشد، برآورد تعداد آنها را از حامی پروژه به دست آورید و برآورد خود را در جدول، روبهروی معرف‌های جمعیت فعلی، ساکنان فصلی و نسبت ساکنان فصلی به جمعیت فعلی وارد کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر نسبت ساکنان فصلی پیشبینیشده به جمعیت ثابت بیش از 10 درصد یا 400 نفر است، اطلاعات را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: در صورتی که ساکنان فصلی نسبت به جمعیت فعلی، بیش از 15 درصد هستند، آن را مهم قلمداد کنید.
اتا 4- شناسایی افراد و خانواده‌هایی که باید جابه‌جا شوند
این متغیر به تعداد افرادی اشاره دارد که به اختیار یا اجبار، در اثر پروژه پیشنهادی برای همیشه از خانه‌های فعلی‌شان نقل‌مکان خواهند کرد. هر نوع جابه‌جایی، داوطلبانه یا اجباری، برای افراد و خانواده‌های درگیر تنش‌زاست. از لحاظ اهداف برنامه‌ریزی، شدت تأثیر، وابسته به تعداد افرادی که جابه‌جا شوند و همچنین به مسافت جابه‌جایی ارتباط دارد.
مرحله اول: روش‌هایی برای تحلیل متغیر جابه‌جایی: اگر پیش‌بینی جابه‌جایی افراد یا خانواده‌ها را می‌کنید، طبق اطلاعات حامی پروژه، تعداد خانواده‌ها را برآورد کنید. نسبت توزیع سنی (سن، جنسیت، بومی بودن/ نبودن) افرادی را که مهاجرت می‌کنند، برآورد کنید. درصد آن را محاسبه کنید و مشخص کنید که مهاجرت‌ها داوطلبانه یا اجباری است. همچنین آیا طرح یا پروژه، راه‌حلی برای تهیه مسکن برای نیروهای خود دارد.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر قرار است بیش از 25 نفر (10 خانوار) جابه‌جا شود و بیش از 40 درصد از این افراد، سالخورده و فقیر و یا ساکن طولانی‌مدت هستند و مسکن جدیدی در همان نزدیکی وجود ندارد، به احتمال قوی، افراد جابه‌جا شده با مشکل سازگاری مواجه خواهند شد. نتایج معنادار را وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: اگر بیش از 50 نفر (9 خانوار) باید جابه‌جا شود، یا بیش از 25 درصد فقیر یا سالمند هستند، این تغییر را معنادار بشمارید. همچنین اگر مدت زمان اعلام آمادگی برای جابه‌جایی تا جابه‌جایی واقعی بیش از 18 ماه است، آن را مهم تلقی کنید.
اتا 5- ارزیابی نبود تجانس سنی و جنسی و نژادی و قومی
یکی از اهداف توسعۀ اجتماع، افزایش منافع با حداقل اختلالات اجتماعی است. ممکن است وارد کردن افرادی که پس‌زمینۀ آنان با افراد اجتماع اصلی متفاوت است، مستلزم تغییر در زیرساخت اجتماع و تدارک خدمات حمایتی به منظور تأمین نیازهای گروه‌های جمعیتی متفاوت باشد. سایر تأثیرات اجتماعی عبارتند از: گسست روابط اجتماعی و ساختارهای سنتی قدرت و مشکل ادغام تازه‌وارد‌ها در اجتماع.
مرحله اول: پرسش‌هایی برای تحلیل پروژۀ اتای خودتان: بر اساس اطلاعات به‌دست‌آمده از حامی پروژه، نیم‌رخ سنی، جنسی، نژادی و قومی افرادی را ترسیم کنید که به دلیل اقدام پیشنهادی به اجتماع آورده خواهند شد. افراد علاوه بر کارگران پروژه، می‌توانند دانشجویان، توریست‌ها و کارمندان کسب‌و‌کارهای جدید باشند. دادههای لازم را با متغیرهای درصد زیر 35 سال، درصد اقلیت، درصد زنان و درصد قومی/ نژادی وارد جدول کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر هر کدام از تفاوت‌های جدول بیش از 1 درصد است، اطلاعات را وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: آزمون خی‌دو یا نوعی دیگر از آزمون همبستگی آماری را برای تفاوت در ترکیب جمعیت‌شناسی میان ساکنان جدید و فعلی به کار برید.
اتا 6- ارزیابی شکل‌گیری نگرش‌ها درباره پروژه
منظور از نگرش‌ها، احساسات و باورها و دیدگاه‌های منفی یا مثبتی است که ساکنان اجتماع در برابر پروژه‌های پیشنهادی یا تغییر سیاست نشان میدهند. نگرش‌های عمومی در تصمیم به ادامۀ کار، ضرورت یا نبود ضرورت تغییر در پروژه و میزان نیاز به تعدیل، نقش اساسی دارد. اکثر تغییرات، هم پیامدهای مثبت و هم پیامدهای منفی دارد و ارزیاب باید به هر دو پیامد بپردازد.
مرحله اول: شیوه‌های ارزیابی نگرش‌ها دربارۀ پروژه: سؤالاتی که در این مرحله مطرح میشود، به این شرح است:
- آیا در مقالات منتشرشده در روزنامه‌های محلی، وب‌سایت‌ها و اتاق‌های چت محدوده موردنظر یا مناطق هم‌جوار، اطلاعاتی درباره نگرش‌ها درباره پروژه، موافق یا مخالف وجود دارد؟
- در تجمعات عمومی و کلوپ‌ها و انجمنهای داوطلبان و ملاقات‌های عمومی رسمی دربارۀ اقدام پیشنهادی، آیا دیدگاه‌های متفاوتی درباره تغییر پیشنهادی وجود دارد؟
مرحله دوم: اگر پاسخ سؤالات بله است، در جدولی به شرح هر کدام از منابع آورده شود: روزنامهها، وب‌سایت‌ها، تجمعات و... .
مرحله سوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر هر کدام از اطلاعات به‌دست‌آمده نشان از حداقل 35 درصد مخالفت با پروژه پیشنهادی یا تغییر سیاست دارد، اطلاعات آن را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: آزمون خی‌دو یا آزمون دیگری برای همبستگی انجام دهید. اگر بیش از 35 درصد از پاسخ‌ها مخالف است، در این صورت اقدام پیشنهادی ممکن است با مقاومت روبهرو شود.
اتا 7- ارزیابی فعالیت گروه ذی‌نفع
گروه‌ها و سازمان‌های ذی‌نفع، نیروهای مشخص فعالی در اجتماع هستند که احتمال دارد از اقدام پیشنهادی یا تغییر در قانون‌گذاری یا سیاست سود ببرند یا زیان ببینند. این گروه‌ها با فعالیتشان، دیدگاه‌های گروه خود را اعلان می‌کنند. گروه‌های ذی‌نفع، نقش مهمی در شکل‌دهی به واکنش اجتماع بازی می‌کنند و همچنین ممکن است به رهبران اجتماع در فرایند تعدیل/ بهبود کمک کنند.
مرحله اول: اطلاعات مربوط به اجتماع را به شکل جدول دربیاورید: به عنوان بخشی از فرایند دامنه‌یابی، فهرستی از گروه‌های ذی‌نفع و متأثر را تهیه کنید. در جدولی، اطلاعات را وارد کنید و به تفکیک مشخص کنید که تعداد موافقان، تعداد مخالفان و همچنین درصد تجمیعی هر یک، چه مقدار است.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر تحلیل شما نشان می‌دهد که بیش از 25 درصد سازمان‌ها و گروه‌ها، مخالف اقدام پیشنهادی هستند، اطلاعات مربوطه را وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: به تفاوت میان تعداد اعضای سازمان‌های موافق و مخالف دقت کنید.
اتا 8- میزان تغییر در اندازۀ ساختار حکومت محلی
منظور از تغییر، کاهش یا افزایش کارمندان محلی/ دولتی در اثر پروژۀ پیشنهادی است. این متغیر مربوط به مراحل راه‌اندازی/ نگهداری و توقف/ تعطیلی پروژه است. اگر تغییرات سازمانی پیش‌بینی نشود، امکان ندارد حکومت محلی بتواند خود را سازگار کند و ممکن است منافع پروژه از دست برود.
مرحله اول: میزان تغییر در اندازه حکومت را مشخص کنید. تعداد افراد انتصابی تمام‌وقت هم‌رتبه‌ای را که اکنون در استخدام واحد اداری می‌باشند، بنویسید.
مرحله دوم: تفسیر نتایج: آیا سطح مهارت موجود در حکومت محلی قادر به ادارۀ مسئولیت‌های دولتی بسطیافته ناشی از پروژه است؟ درصد تغییر در تعداد کارکنان جدید نسبت به کارکنان فعلی را مشخص کنید.
مرحله سوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر افزایش پیشبینیشده در مجموع پست‌ها بیش از 3 است، آن را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: اگر نیاز به بیش از سه منصب حکومت محلی یا کمتر از آن است، با پیامدی معنادار مواجه هستید. اما نتایج این متغیر باید تصویری از تعداد و نوع کارمندانی که در حکومت محلی در صورت اقدام پیشنهادی لازم است، ارائه کند.
اتا 9- ارزیابی وجود برنامه‌ریزی و منطقهبندی
اگر قوانین8 برنامه‌ریزی و منطقهبندی و همچنین نهادها و کارکنان لازم برای اجرای آنها در اجتماع شما وجود ندارد، باید ایجاد شود؛ زیرا باعث رشد یا افول پروژه خواهد شد.
مرحله اول: اسناد بخش، شهر، روستا یا شهرستان، دادههای لازم را برای مشخص کردن بودونبود هر سطحی از منطقهبندی و برنامه‌ریزی در محدوده پروژه بگیرید. اطلاعات را به تفکیک برنامۀ جامعه، قانون‌ها، آیین‌نامه‌ها، مقررات و... وارد جدول کنید و مشخص کنید که اطلاعات وجود دارد یا خیر.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر به هر کدام از گزینه‌های مربوط به برنامه‌ریزی و منطقهبندی در جدولی که در مرحله اول تهیه کردید، پاسخ خیر دادید، در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: اگر اکثر پاسخ‌های شما به پرسشهای مرحله اول، خیر است، ممکن است اجتماع بسیاری از منافع را از دست بدهد و باید مقررات منطقهبندی و طراحی و سایر کنترل‌های کاربردی زمین را اضافه کند.
اتا 10- ارزیابی تنوع صنعتی
منظور از تنوع صنعتی، تعداد انواع صنایع بخش خصوصی (کارخانه‌ها، خرده‌فروشی‌ها، خدماتی‌ها و...) در محدوده پروژه است. یکی از اهداف توسعۀ اجتماع، تنوع بخشیدن به بخش‌های خدمات و صنعت در اقتصاد محلی است. اگر در اثر پروژۀ پیشنهادی، کالاها یا خدمات مورد نیاز خود را از اجتماع محلی بخرند، موجب رشد سایر بخش‌های اجتماع خواهد شد.
مرحله اول: شیوه‌ای برای مشخص کردن تنوع صنعتی: با استفاده از دادههای به‌دست‌آمده از آخرین سرشماری واحدهای تجاری شهر یا منطقه، فهرست خود را تکمیل کنید.
مرحله دوم: ارزیابی یافته‌های معنادار: اگر جمع شرکت‌ها زیاد است و/ یا نیم‌رخ صنعتی دیده میشود، اجتماع برای دست یافتن به منافع توسعه پروژه پیشنهادی در وضعیت بهتری خواهد بود. با وجود این اگر شهرکی تکصنعتی است، باید به تفصیل شرح دهید که اقدام پیشنهادی به چه شکل، تغییری در ترکیب کسبوکارها وارد می‌کند و آن را وارد جدول کنید.
آزمون معناداری: آزمون آماری همبستگی.
اتا 11- ارزیابی وجود حداقل دستمزد لازم برای گذران خانواده/ امرار معاش
حداقل دستمزد اشاره دارد به میزان پول لازم برای خانواده‌ای چهارنفره تا در اجتماع/ منطقه یا بخشی که تغییر پیشنهادی در آن واقع شده، بالای خط فقر زندگی کنند.
مرحله اول: محاسبۀ حداقل دستمزد برای گذراندن خانواده/ امرارمعاش برای اجتماع شما: میانه درآمد خانواده برای منطقه X43% = خط فقر (در ایران، خط فقر را وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به صورت سالانه اعلام می‌کند).
مرحله دوم: اطلاعات سمت‌ها را از حامی پروژه یا اگر پروژه‌ای در حال تعطیل شدن است، فهرست کارکنان فعلی را به تفکیک گروه‌های شغلی تهیه کنید.
مرحله سوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر تعداد شغل‌های دارای درآمد گذران زندگی که ایجادشده یا ازدست‌رفته است، بیش از 50 درصد مجموع همه گروه‌های شغلی است و مشاغل پاره‌وقت بیش از 25 درصد کل سِمَت‌هاست، اطلاعات را وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: آزمون آماری همبستگی.
اتا 12- ارزیابی بهبود نابرابری‌های اقتصادی
منظور از بهبود نابرابری‌های اقتصادی، میزان مطابقت فرصت‌های شغلی ایجادشده در پروژۀ پیشنهادی با مهارت‌های شغلی افراد بیکار در منطقۀ پروژه است. دلیل اهمیت این بخش این است که توجیه پروژه، اغلب متکی به این است که پروژه پیشنهادی، شغل ایجاد می‌کند.
مرحله اول: روش‌هایی برای بررسی نابرابری‌های اقتصادی احتمالی: اطلاعات مربوط به بیکاران، همچنین گزارش فهرست ماهانۀ حقوق‌بگیران را از دادههای محلی به دست آورید. با استفاده از داده‌ها، توضیحات گروه‌های شغلی را به تفکیک تعداد بیکار، تعداد شغل پروژه و تعداد بیکار برآوردشده وارد کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر میزان بیکاری کلی، 10 درصد از جمع کل همه گروه‌های شغلی را کاهش یا افزایش می‌دهد، وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: آزمونی آماری برای سنجش نسبت میان تعداد بیکار فعلی و تعداد بیکار پیشبینیشده یا اقدام پیشنهادی انجام دهید.
اتا 13- ارزیابی تغییر در برابری اشتغال گروه‌های اقلیت
منظور از برابری اشتغال برای اقلیت‌ها، تطابق فرصت‌های شغلی همراه با پروژه با مهارت‌های شغلی گروه‌های بیکار و محروم و اقلیت، از جمله جوان‌ترهای کم‌درآمد، اقلیت‌های قومی و نژادی و زنان است. توجه داشته باشید که پروژه ممکن است به طور غیر مستقیم برابری اجتماعی را در اجتماعِ متأثر، افزایش یا کاهش دهد.
مرحله اول: شیوه بررسی فرصت‌های شغلی پروژه برای اقلیت‌ها: فهرست اقلیت‌های اجتماع موضوع مطالعه‌تان را بنویسید. اطلاعات مربوط به مشاغل و تعداد افراد بیکار را مشخص کنید. سپس فهرستی از عناوین شغلی اقلیت‌های بیکار را در منطقه موضوع مطالعه خود به دست بیاورید. با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده از عناوین شغلی که حامی در اختیار شما گذاشته، اطلاعات هر گروه شغلی را در جدولی با تفکیک بیکاران فعلی اقلیت‌ها، تعداد شغل پروژه و تعداد اقلیت بیکار برآوردشده بنویسید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: داده‌ها را تفسیر کنید و به دنبال مطابقت بین فرصت‌های شغلی پروژه پیشنهادی با مهارت‌های شغلی اقلیت‌های بیکار باشید. اگر تطابقی بین این دو نبود، اطلاعات را وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: آزمون آماری همبستگی برای سنجش میان تعداد فعلی اقلیت بیکار و تعداد اقلیت بیکار پیشبینیشده پس از اجرای پروژه.
اتا 14- ارزیابی تغییر در فرصت‌های شغلی
منظور از تغییر در فرصت‌های شغلی، میزان تغییری است که پروژه یا توسعۀ پیشنهادی در نیم‌رخ شغلی اجتماعی متأثر ایجاد خواهد کرد. تغییر در فرصت‌های شغلی ممکن است به تغییر در درآمد خانواده، تغییر در نقش‌های خانوادگی و حتی تغییرات اساسی در سبک زندگی کسانی که پست جدیدی را به دست می‌آورند، منجر شود.
آثار غیر مستقیم دیگر افزایش فرصت‌های شغلی می‌تواند نگه‌داشتن جوانان در اجتماع باشد که در غیر این صورت، باید اجتماع را ترک می‌کردند. همچنین توسعه پروژه ممکن است باعث شود که جوانان محلی از تحصیلات تکمیلی صرفنظر کنند و وارد کار شوند و بدون مهارت باقی بمانند.
مرحله اول: دادههای لازم برای تحلیل تغییر در فرصت‌های شغلی: برای تحلیل این متغیر، به تمام اطلاعات شغلی اجتماعتان نیاز دارید. از منابع اطلاعاتی استفاده‌شده در سه متغیر پیشین استفاده کنید. با استفاده از اطلاعات مربوط به عناوین شغلی، در جدولی به تفکیک تعداد شاغل در این زمان، تعداد شغل پروژه و درصد تغییر (+/-) برای هر گروه شغلی را وارد کنید.
مرحله دوم: تفسیر: در این بخش، به دنبال تشابهات یا نبود تشابهات میان انواع فرصت‌های شغلی ناشی از پروژه پیشنهادی و انواع مشاغل افراد شاغل فعلی در اجتماع متأثر باشید.
آزمون معناداری: آزمون آماری همبستگی بین تعداد شاغل فعلی در هر مقوله و تعداد پیشبینیشده در هر مقوله پس از اقدام پیشنهادی.
اتا 15- ارزیابی حضور کارگزار بیرونی
منظور آغاز حضور یا غیبت دائمی نهادی دولتی یا کسب‌وکاری خصوصی یا نوعی صنعت (اپراتور پروژه یا حامی آن) در محدودۀ تأثیر پروژه است که پیش از این در اجتماع حضور نداشته و مدیریت و کنترل آنها از بیرون اجتماع صورت می‌گیرد. دلیل اهمیت این موضوع آن است که ممکن است کارگزار، تصمیمهایی بگیرد که اجتماعات محلی را تحت تأثیر قرار دهد؛ اما ربطی به نیازها و اولویت‌های محلی ندارد یا تصمیمهایی که با منافع محلی هم‌راستا نیست و عامل عمدۀ نارضایتی در میان ساکنان اجتماع و منطقه و شهر است. حضور کارفرمای جدید می‌تواند روابط اجتماعی موجود و ساختار قدرت اجتماعی محلی را به طور اساسی تغییر دهد.
مرحله اول: تعیین حضور کارگزار بیرونی: آیا پروژه پیشنهادی به از میان رفتن یا پیدایش نهادهای دولتی یا صنعت یا کسب‌وکار خصوصی در اجتماع مورد نظر منجر میشود؟ اگر جواب بله است، با توجه به مشخص کردن ذی‌نفعان در بخش دامنه‌یابی مشخص کرده و در اتا 7 در فهرستی که وارد کردید، مشخص کنید که کارگزار بیرونی که وارد یا خارج میشود، کدام است؟
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر پاسخ بله است، رهبران و شهروندان اجتماع احتمالاً با سازمان‌ها و کارگزاران جدید دچار تضاد خواهند شد؛ به‌ویژه اگر تصمیمهای بیرون از منطقه مدنظر گرفته شود. اگر نهادی دولتی یا سازمان خصوصی، اجتماع را ترک کند، ممکن است که بسته به تعداد رهبران اجتماع و میزان فعالیتِ افرادی که خواهند رفت، دچار خلأ رهبری شود. یافته‌ها را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: این یک متغیر اتای «یا...یا» است.
اتا 16- تعیین سطح همکاری میان‌سازمانی
سطح همکاری میان‌سازمانی مربوط است به میزان توانایی سازمان‌ها و نهادهای نظارتی و برنامه‌ریز و حمایتی برای کار در کنار یکدیگر و سهیم شدن در اهداف و سیاست‌های مشترک. این متغیر، مستلزم بررسی کارگزاران مجزا و مستقل در یک سطح است.
ارزیاب باید هر سازمان و نقش‌های مربوط به آن را در فرایند تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی شناسایی کند. سازمان‌ها و نهادها نیز مانند افراد، اهداف و ارزش‌های مشترک دارند. اقدامات منفرد در منطقه ممکن است تأثیرات مهمی در مکانی دیگر بر جای بگذارد یا حتی تصمیمهای دیگر را تحت‌الشعاع قرار دهد. برای تحقق کامل منافع پروژه یا تغییر سیاست، همه گروه‌ها و سازمان‌های ذی‌نفع باید قادر باشند برای دستیابی به اهداف مشترک با هم کار کنند.
مرحله اول: اقدام پیشنهادی یا تصمیمهایی را که باید اتخاذ شوند، از بخش دامنه‌یابی بنویسید.
مرحله دوم: در جدولی، تمامی گروه‌های ذی‌نفع را وارد کنید و به تفکیک، سیاست‌هایی را که باید با هر کدام مشورت شود، مشخص کرده، روبهروی متغیرهای تأییدهای لازم و نظرخواهی‌های لازم وارد کنید.
مرحله سوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر تعداد تأییدهای لازم بیش از چهار تأیید است، همکاری و هماهنگی موفقیت‌آمیز، با محدودیت مواجه خواهد شد. به عنوان قاعدۀ کلی، پژوهشگر اتا باید همکاری در حل مسئله را در تناسب با تعداد و اندازۀ نهادها و واحدهای دولتی صاحب‌نظر و در رابطه با بازۀ زمانی و حجم پروژه برآورد کند.
مرحله چهارم: بر اساس تجربه و شناخت خود از اجتماع و بحث با شهروندان و برنامه‌ریزان و مقامات انتخابی و همچنین حامیان پروژه‌های مشابه، سطح همکاری میان‌سازمانی را در اجتماع متأثر برآورد کنید.
آزمون معناداری: مسائلی را که نیازمند بیش از چهار سطح تأیید و مشورت است، مهم در نظر بگیرید.
اتا 17- ارزیابی پیدایش طبقات اجتماعی جدید
منظور از طبقات اجتماعی جدید، پیدایش یا از میان رفتن گروهی از افراد در اثر اقدام پیشنهادی است که باعث میشود یکی از طبقات اجتماعی بزرگ‌تر شود یا طبقۀ اجتماعی جدیدی بر اساس تحصیلات و سطوح درآمد یا شغل یا سبک زندگی در اجتماع به وجود آید.
دلیل اهمیت این موضوع این است که ممکن است پیدایش یا از میان رفتن گروهی از افراد در اجتماع که سبک زندگی متفاوتی نسبت به اکثر ساکنان طولانی‌مدت دارند، روابط قدرت و روابط سیاسی را در اجتماعِ متأثر تغییر دهد؛ میزان مشارکت ساکنان قبلی در سازمان‌ها و فعالیت‌های اجتماع را تحت تأثیر قرار دهد. از میان رفتن طبقات اجتماعی اصلی می‌تواند خلأ رهبری ایجاد کند.
مرحله اول: تعیین تغییرات در طبقۀ اجتماعی: طبق اطلاعاتی که در بخش اتا 14 از نیم‌رخ شغلی اجتماع موضوع مورد مطالعه تهیه کردید، گروه‌های شغلی متفاوت را روبهروی عناوین درصد شاغلان فعلی، درصد مشاغل با/ بدون پروژه و درصد تغییر (+/-) در جدول وارد کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر درصد کلی تغییر در هر گروه شغلی بیش از 5 درصد است، با تغییری معنادار در تعداد افراد در آن مقولۀ خاصِ شغلی روبهرو هستید. بنابراین بسته به انواع مشاغلی که تغییر در آنها روی خواهد داد، اقدام پیشنهادی، پتانسیل ایجاد تغییر را در ساختار طبقاتی اجتماع دارد.
آزمون معناداری: مواقعی که تغییر وجود دارد، اگر حداقل چهار خانه وجود داشته باشد، میتوان از آزمون‌های آماری برای مقولههای شغلی استفاده کرد.
اتا 18- ارزیابی تغییر در تمرکز تجاری/ صنعتی اجتماع
تغییر در تمرکز ممکن است با راه‌اندازی یا با تعطیل شدن پروژه‌های مورد نظر روی دهد. اگر پروژۀ بررسی‌شده به لحاظ تعداد کارکنان و ایجاد درآمد، پروژه‌ای بزرگ است و/ یا اجتماع، تنوع اقتصادی اندکی دارد، ممکن است در تمرکز اجتماع تغییر روی دهد.
مرحله اول: تمرکز تجاری فعلی و پیشبینیشده منطقه مورد نظر را در جدولی وارد کنید. این تقسیم‌بندی می‌تواند بر اساس جمعیت و نوع تجارت خرد گروه‌بندی شود.
مرحله دوم: تعیین هویت اجتماع: تغییر در تمرکز تجاری/ صنعتی را به صورت دسته‌بندی فعلی مشاغل و دسته‌بندی پیشبینیشده وارد کنید. سنجه دوم، مستلزم ارزیابی تصورات ساکنان از اجتماعشان بر اساس مشاهدات غیر رسمی یا پژوهش‌های نظرسنجی است. بسیاری از اجتماعات به عنوان بخشی از فرایند آینده‌نگری، راهی را برای آینده ترسیم می‌کنند.
مرحله سوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر به اطلاعات نظرسنجی اجتماع دسترسی ندارید یا اقدام پیشنهادی، تمرکز اجتماع مطالعهشده را تغییر نخواهد داد، به اتا 19 بروید. اما اگر تصویر اجتماع در اثر اقدام پیشنهادی تغییر خواهد کرد، اطلاعات را وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: بر اساس ارزشیابی و تجربه محقق اتا عمل میشود.
اتا 19- ارزیابی حضور ساکنان آخر هفته
حضور ساکنان آخر هفته به ورود بازدیدکنندگان کوتاه‌مدت یا بازدیدکنندگان آخر هفته اشاره دارد که خانه دائمی در اجتماع ندارند. دلیل اهمیت این موضوع آن است که افراد به منطقه‌ای می‌آیند تا بدون زندگی در اجتماع، از فرصت‌ها و امکانات خاص تفریحی یا تاریخی یا فرهنگی بهره‌مند شوند. این مقوله به فرصت‌هایی میپردازد که بدون برنامه‌ریزیِ از قبل برای تأمین خدمات لازم، نخواهد توانست از منافع حاصل از بازدیدکنندگان تفریحی بهره‌ای ببرند.
مرحله اول: دادههای لازم برای تعیین تعداد ساکنان آخر هفته: حامی پروژه باید میانگین تعداد ساکنان آخر هفته را که ممکن است برای بازدید بیایند، برآورد کند و داده‌ها را در اختیار پژوهشگر قرار دهد. این برآوردها را میتوان با استفاده از تعداد بازدید‌ها از مکان‌های مشابه انجام داد. همچنین تعداد اتاق‌های هتل‌ها، متل‌ها، سوییت‌ها و... را - که میتوان از اتاق‌های بازرگانی گرفت - در جدولی به تفکیک وارد کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر بازدیدکنندگان بیش از 5 درصد/ 50 نفر افرادی است که در اجتماع زندگی می‌کنند، اطلاعات را وارد جدول اتا کنید.
آزمون معناداری: به افزایش یا کاهش بیشتر یا کمتر از 5 درصد از جمعیت ساکن اهمیت دهید. فقدان مسکن برای اسکان شبانه، نشانۀ نیاز به زیرساخت است.
اتا 20- اختلال در زندگی روزمره و الگوهای جابه‌جایی
این تأثیر به مقوله‌هایی میپردازد که در وضعیت معمول زندگی روزمره و فعالیت‌های کاری روی می‌دهد و ناشی از تغییر در چشم‌انداز محیطی، سروصدا، بوهای نامطبوع و مسیرهای نقل و انتقال و... در نتیجۀ پروژۀ پیشنهادی است. این تغییرات می‌تواند تصویر ذهنی اعضای اجتماع را تغییر دهد که نتایجی مانند مهاجرت، تغییر در سبک پرداخت مالیات و... را به دنبال داشته باشد.
مرحله اول: مشخص کردن اهمیت اختلال‌های ناشی از اجرای پروژه: آیا هیچ‌کدام از اختلال‌های ذکرشده در طول ساخت، نگهداری و اتمام پروژه رخ خواهد داد. آن را در جدولی وارد کنید. همچنین اختلال‌ها در اجتماع مطالعهشده را نسبتاً به تفصیل توصیف کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اختلال‌های یادشده را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: هیچ آستانۀ معنادار معینی برای اختلال‌ها وجود ندارد که بخشی از جامعۀ متأثر، آن را مهم تلقی کند. تعداد و نوع اختلال را ذکر کنید و در طول فرایند تعدیل استفاده کنید.
اتا 21- ارزیابی وجود تفاوت در رویه‌های فرهنگی و مذهبی
این متغیر به بررسی تأثیرات ورود گروهی جدید از افراد به اجتماع میپردازد که ارزش‌ها، باورها و اعمال مذهبی آنها، با افراد ساکن اجتماع محدودۀ پروژه متفاوت است. اگر افرادی با پس‌زمینه‌های متفاوت فرهنگی و دینی وارد اجتماع شوند، تغییرات اجتماعی مهمی روی می‌دهد. این متغیر در مراحل ساخت و نگهداری بسیار دیده میشود.
مرحله اول: پرسش‌هایی به منظور تحلیل زمینۀ پروژه‌تان: آیا افراد بیرونی، گروه‌های فرهنگی و دینی اصلی را در اجتماع، اشخاصی متفاوت به حساب خواهند آورد؟ آیا احتمال دارد که گروهی فرهنگی یا دینی متفاوت در مرحلۀ ساخت یا اجرای پروژه، به اجتماع وارد شود؟
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر پاسخ هر دو یا یکی از پرسشهای بالا بله است، در جدول، روبهروی عناوین وضعیت اکنون و وضعیت پیشبینیشده وارد کنید و نتایج آن را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: بود و نبود متغیر اتا.
اتا 22- ارزیابی تغییرات در ساختار خانواده
تغییرات در ساختار خانواده شامل افزایش یا کاهش در یکی یا بیش از یکی از مقولههای مربوط به وضعیت خانواده (تأهل، ازدواج‌نکرده، زنان سرپرست خانواده، متأهل دارای فرزند یا بدون فرزند) در اثر پروژۀ جدید یا تغییری دیگر در اجتماع است. حداقل سه راه برای بررسی تغییر در ساختار خانواده وجود دارد؛ نخست، بررسی تفاوت میان ساختار خانواده در اجتماع و ساختار خانواده آنانی است که در نتیجۀ اقدام پیشنهادی، به اجتماع وارد خواهند شد. دوم، بررسی اینکه تغییرات در اشتغال به چه شکلی ممکن است ساختار زناشویی اجتماع فعلی را تغییر دهد. رویکرد سوم، بررسی اجتماعاتی است که به علت وجود فرصت‌های شغلی در مناطق دیگر، مهاجرت را به بیرون تجربه می‌کنند. این تغییرات می‌تواند در مرحلۀ ساخت روی داده و موقت باشد، یا بلندمدت بوده و در مرحله بهره‌برداری روی داده باشد.
مرحله اول: دادههای لازم برای سنجش تغییر در ساختار خانواده: ضریب وابستگی را برای اجتماع موضوع مطالعۀ خود محاسبه کنید. از فرمول زیر استفاده کنید.
ضریب وابستگی کمتر از 62 درصد نشان می‌دهد که دستمزدبگیران کمتر از آن هستند که بتوانند معاش جمعیت را تأمین کنند.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر تفاوت‌ها در مقولههای وضعیت زناشویی بین ساکنان پیشین و تازه‌واردان بیش از 10 درصد است، ممکن است تأثیرات مهمی رخ بنماید. اطلاعات درصد تأهل، هرگز ازدواج‌نکرده‌ها، طلاق گرفته‌ها و همسر فوتکرده‌ها را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: اگر حداقل چهار خانه با اعداد متفاوت دارید، از آزمون آماری برای همبستگی استفاده کنید.
اتا 23- ارزیابی اختلالات در شبکۀ اجتماعی
به گسست یا اختلال در الگوهای تعامل اجتماعیِ بهنجار اجتماع در اثر پروژه، از جمله روابط دوستی یا قوم و خویشی میپردازد. جریان عادی تعامل و ارتباط درون اجتماع ممکن است در اثر اقدامات مربوط به یک پروژه مختل شود. این اثر می‌تواند موقت یا دائم باشد.
مرحله اول: روندهای تحلیل اختلال در شبکه‌های اجتماعی: اگر پروژۀ پیشنهادی، مستلزم توسعۀ طولی است که در محل‌های سکونت، اجتماع، همسایگی‌ها یا گروه‌های فرهنگی و خانوادگی فعلیِ، تغییر، شکاف یا گسست یا به هر شکل اختلال ایجاد خواهد کرد. همچنین باید مشخص کنید که آیا اشخاص کم‌درآمد یا اقلیت، به طور نامتناسب تحت تأثیر اقدام پیشنهادی قرار می‌گیرند یا خیر. درصد موارد یادشده را در جدول وارد کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر به پرسشی از پرسشهای بالا جواب مثبت داده‌اید، یا خانوارهای متأثر بیش از 15 درصد هستند، این اطلاعات را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: اگر در ترکیب خانوارهای متأثر تفاوت وجود دارد، برای سنجش آن از آزمون همبستگی استفاده کنید.
اتا 24- ارزیابی تصور افراد درباره سلامت و امنیت عمومی
این متغیر به تصور یا نگرش ساکنان اجتماع مبنی بر اینکه اقدام پیشنهادی، سلامت و امنیت فیزیکی و روانی‌شان را تحت تأثیر قرار خواهد داد، اشاره دارد. دلیل اهمیت این موضوع آن است که شهروندان، منافع بالقوه پروژه را برای اجتماع، با تصورشان از مخاطرات همراهِ پروژه سبک و سنگین می‌کنند. تصورات و نگرش‌ها و عقاید درباره سلامت و امنیت، باید امری واقعی با پیامدهای واقعی قلمداد شود که ممکن است در هر مرحله از پروژه شکل بگیرد.
مرحله اول: از کجا می‌توانید اطلاعات لازم برای سنجش تصورات و مخاطرات را بیابید: از راهنمایی‌های ذکرشده در اتا 6 و 7 استفاده کنید. این منابع می‌تواند روزنامهها، شنیده‌ها، کارگاه‌ها و نظرخواهی‌های عمومی از مردم باشد.
مرحله دوم: تحلیل تصورات دربارۀ سلامت و امنیت عمومی: پرسش‌هایی نظیر میزان سروصدا، ایجاد آلودگی و گرد و غبار، غبار اتمی، بوی نامطبوع، تخریب محیط‌زیست، آلودگی آب آشامیدنی و... را از مشارکت منابع عمومی (پیمایش‌ها، رضایتنامه‌ها، اطلاعات کتاب‌شناسی، نظرخواهی عمومی و...) به دست آورده، در جدولی وارد کنید.
مرحله سوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر هر کدام از گروه‌های اجتماع مطالعهشده به علت پیامدهای پروژۀ پیشنهادی، درباره سلامتی و امنیت اظهار ترس کرده‌اند، آن را در جدول اتا وارد کنید. «تصورات درباره سلامتی و امنیت عمومی» از متغیرهای ارزیابی تأثیر اجتماعی است که گنجاندن آن در گزارش‌های تأثیر محیطزیستی رسمی ضروری است.
آزمون معناداری: هر کدام از این مسائل، بسته به پروژه ممکن است مهم باشد. بنابراین هر کدام را باید گزارش کرد و با اطلاعات گردآوری‌شده از منابع مختلف از جمله حامیان پروژه تأیید کرد.
اتا 25- ارزیابی تأثیر در فرصت‌های فراغتی
این مقوله به افزایش یا کاهش فرصت‌های فراغتی تفریحی در اجتماع به علت تغییرات طرح پیشنهادی اشاره دارد. تعداد و نوع فرصت‌های فراغتی و تفریحی موجود در اجتماع، تأثیر چشمگیری در رضایت ساکنان دارد.
مرحله اول: گردآوری دادههای لازم برای سنجش فرصت‌های تفریحی در منطقۀ اجرای طرح: آیا طرح پیشنهادی مستلزم توسعه یا تعطیلی امکانات تفریحی است؟ اگر طرح توسعه‌ای پیشنهادی، امکانات تفریحی و فراغتی جدیدی را فراهم خواهد کرد، با اطلاعات گردآوری‌شده در جدولی مشخص کنید.
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر پروژه پیشنهادی، امکانات فراغتی و تفریحی برای ساکنان فراهم می‌کند، آن امکانات را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: هیچ آزمون آماری وجود ندارد؛ اما با تکمیل اطلاعات میتوان تصویر خوبی از نیازهای فراغتی ترسیم کرد.
اتا 26- ارزیابی تغییر در زیرساخت اجتماع
منظور از زیرساخت، افزایش یا کاهش در نیازها و تدارک خدمات و امکانات زیربنایی در اجتماع در اثر اقدام پیشنهادی است. توسعه، ملزومات بخش خصوصی و نیاز به امکانات و خدمات اجتماع را تغییر می‌دهد. زیرساخت اجتماع شامل جاده‌ها، سیستم فاضلاب، مراقبت بهداشتی و بیمارستان‌ها، کارکنان پزشکی، مسکن‌سازی دولتی و خصوصی، برق، آب‌رسانی و... که از طریق مالیات بر درآمد و املاک و گاهی از طریق بودجه ملی و ایالتی تأمین میشود. در واقع زیرساخت اجتماع، دو عنصر اصلی دارد: زیرساخت فیزیکی و خدمات عمومی شهری و منطقه‌ای.
ایجاد پروژه‌ای جدید یا تعطیل کردن پروژه‌ای قدیمی می‌تواند به نقصانی در زیرساخت و خدمات یا به ازدیاد بیش از حد منجر شود. زیرساخت‌های خوب، مزایای پروژه‌های جدید را افزایش می‌دهد و تضمین می‌کند که این مزایا به همان اجتماع تعلق بگیرد.
مرحله اول: روندهای لازم برای تحلیل نیازهای زیرساختی اجتماع: یافتن داده برای تحلیل این متغیر نیازمند ساختن استانداردهای لازم برای تدارک خدمات اجتماع و مقدار زیادی کار اکتشافی در اجتماع مطالعه شده است.
الف) کل جمعیت منطقه مورد مطالعه را تقسیم بر هزار بنویسید.
ب) پاسخ‌های خود را به موارد روبهروی عناوین وضعیت فعلی، تعداد لازم پس از پروژه، اختلاف (+/-) بنویسید: پلیس، ماشین آتش‌نشانی، تخت بیمارستان، واحد پزشکی، پزشک، دندان‌پزشک، پرستار، معلم، تدریس، بازداشگاه، کتابخانه، کوره‌راه و... .
پ) به پرسشهای ذیل پاسخ داده شود: آیا سیستم فاضلاب شهری استاندارد وجود دارد؟ چه تعداد خانه به سیستم فاضلاب وصل هستند؟ آیا آب شهری/ روستایی با استانداردهای آب سالم مطابقت دارد؟ آیا هیچ زمین مردابی محافظتشده در محدودۀ پروژه وجود دارد؟
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر تفاوت‌های موجود در زیرساخت و کارکنان خدماتی، بیش از 10- یا 10+ است و اگر پاسخ شما به پرسشهای یادشده خیر است، شما با میزان بیش از حد زیرساخت روبهرو هستید و ممکن است بسیار پرهزینه باشد. تمام یافته‌های مهم را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: میتوان از خی‌دو یا آزمونی دیگر برای مقایسه امکانات پیش و پس از پروژه بهره گرفت.
اتا 27- ارزیابی خرید و فروش زمین
این مورد به مقدار کل زمین‌هایی که در اثر پروژۀ پیشنهادی، کاربری یا مالکیت آنها تغییر خواهد کرد، اشاره دارد. این موضوع بیش از زیان یا سود مالی ناشی از فروش اهمیت دارد و ممکن است که ساکنان از فروش زمین امتناع کنند. اگر زمین شخصی بخواهد عمومی شود، این به معنای کاهش پایه مالیات محلی است. افت مالیات به معنای این است که خدمات و امکانات در منطقه کاهش مییابد. از طرفی دولت‌های محلی معمولاً بی‌پول هستند و از پروژه‌هایی استقبال می‌کنند که ارزش املاک را افزایش می‌دهد یا درآمدهای حاصل از مالیات بر فروش یا عوارض ساخت‌وساز به همراه دارد.
مرحله اول: تحلیل تغییر کاربری زمین: این اطلاعات را در جدولی روبهروی عناوین میزان هکتار پروژه، خصوصی یا عمومی (پیش از پروژه)، خصوصی یا عمومی (پس از پروژه)، ارزیابی ارزش ملک برای مالیات (بدون پروژه)، ارزیابی ارزش ملک برای مالیات، تغییر در ارزش ارزشیابی شده، درآمد مالیاتی برآوردشده به علت فروش‌ها وارد کنید. سپس مشخص کنید که آیا پروژه مستلزم تغییر منطقهبندی زمین است؟
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر تغییرات یادشده، افزایش یا کاهش بیش از 10 درصدی داشت، اطلاعات را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: اگر ارزش ارزشیابی شده، حداقل 50 درصد افزایش خواهد داشت، درآمد افزایش یا کاهش‌یافته در خدمات ارائه‌شده واحد حکومتی محلی تأثیر خواهد داشت.
اتا 28- ارزیابی تأثیرات در منابع فرهنگی، تاریخی، مقدس و باستان‌شناسی شناخته‌شده
این متغیر به بررسی تخریب، آسیب جزئی یا تغییر منابع فرهنگ، تاریخی، مقدس یا باستان‌شناسی در اثر اقدام پیشنهادی در منطقه ارزیابی‌شده میپردازد.
مرحله اول: منابع داده‌ها: دادههای لازم برای ارزیابی این متغیر را میتوان از سازمان‌های دولتی حفاظت از آثار تاریخی به دست آورد. برخی از کشور‌ها قوانینی برای حفظ فرهنگ قومی و محدودیت‌های حفاری در نزدیکی آثار باستانی و تخریب منابع باستان‌شناسی دارند. باید مشخص کنید که آیا پروژه پیشنهادی موجب تخریب یا دگرگونی یا هرگونه تغییر اماکن فرهنگی، تاریخی، مقدس یا باستان‌شناسی شناخته‌شده خواهد شد؟
مرحله دوم: یافته‌های معنادار را وارد کنید: اگر جوابتان به پرسشهای یادشده بله بود، اطلاعات آن را در جدول اتا وارد کنید.
آزمون معناداری: اگر جوابتان به هر کدام از منابع بله است، باید قبل از انجام دادن پروژه در نظر بگیرید. شاید انجام دادن تعدیل‌هایی ضروری باشد.
6- انعکاس واکنش به تأثیرات پروژه/ سیاست (معناداری را مشخص کنید): این مرحله مستلزم تعیین و تفسیر تأثیرات مهم و معنادار مشخصشده در تحلیل جامع اتا و اگر نیاز باشد، برآورد تأثیرات ثانویه و انباشتی است.
7- تغییر اقدام پیشنهادی/ جانشین‌ها: بر اساس اتا، تصمیمی دربارۀ پروژه یا سیاست پیشنهادی اتخاذ یا پیشنهاد خواهد شد. ممکن است جانشین‌هایی در نظر گرفته شود که در این صورت، احتمالاً ارزیابی اجتماعی اضافی مورد نیاز است.
8- تعدیل/ بهبود: بر اساس تأثیرات اجتماعی معنادار که در مرحلۀ تحلیل مشخص شده‌اند، انواع مختلفی از سنجه‌های تعدیل را به منظور به حداقل رساندن تأثیرات منفی و به حداکثر رساندن تأثیرات مثبت بسط دهید. راهبرد تعدیل را میتوان برای جلوگیری از تأثیرات نامطلوب همراه با هر مرحله در فرایند اتا تعیین کرد. برای تعدیل اتا، چهار مرحله پیش رو دارید:
مرحله اول: از تأثیرات نامطلوب اجتناب کنید. مرحله اول در ارزیابی راهبردهای ممکن برای تعدیل هر کدام از متغیرهای اتا، مشخص کردن این مورد است که آیا حامی می‌تواند در اقدام پیشنهادی تجدیدنظر کند یا خیر. حامیان پروژه ممکن است به افراد در یافتن مسکن جدید و یا برنامه‌ریزی برای جابه‌جایی یاری رسانند.
مرحله دوم: اثرهای نامطلوب را به حداقل برسانید. مرحله بعد، مشخص کردن راه‌های به حداقل رساندن اثرهای اجتماعی نامطلوب است. برای مثال، سه اثر اجتماعیِ شکل‌گیری نگرش‌ها درباره پروژه، تصورات درباره سلامت و امنیت عمومی و حضور کارگزار بیرونی را میتوان با برنامه آموزش مشترک حل کرد. اگر عموم هم از مزایا و هم از پیامدهای احتمالی پروژه پیشنهادی آگاه باشند و به آنها فرصت مشارکت در حل مسائل داده شود، احتمالاً مخالفت کمتری خواهند کرد.
مرحله سوم: اثرهای اجتماعی اجتناب‌ناپذیر را مشخص کنید. اثرهای اجتماعی را که نمی‌توان به طور کلی یا جزئی از آنها اجتناب کرد، فهرست کنید. سه دلیل مهم برای مشخص کردن آثار اجتناب‌پذیر وجود دارد:
نخست، تشخیص شیوه‌های جبران اثر نامطلوب، مرحله‌ای از فرآیند تعدیل است. جبران، اشکال متفاوتی می‌تواند داشته باشد. برای مثال در صورت تخریب فضای سبز، حامی پروژه می‌تواند زمین دیگری بخرد و فضای سبز یا فضای ورزشی در آن راه‌اندازی کند.
مزیت دوم، شناسایی اثرهای اجتماعی بازگشت‌ناپذیر تغییر اقدام جبرانیِ اعمال‌شده در سطح اجتماع است. اجتماع ممکن است علاوه بر طرح فعلی، نیازهای مهم دیگری نیز شناسایی کند. انجام اتا این مزیت را دارد که برای شهروندان، اطلاعات بهتری دربارۀ مشکلات و نقاط قوت و نیازهای آتی اجتماعشان به همراه داشته باشد.
در نهایت تشخیص اثرهای اجتماعی چاره‌ناپذیر، رهبران اجتماع، مقامات دولتی و حامیان پروژه را در برابر احساس ساکنان اجتماع حساس‌تر می‌کند. با درک اثرهایی که روی خواهد داد و تلاش برای رفع یا به حداقل رساندن پیامدهای نامطلوب، یا جبران زیان‌ها برای ساکنان یا اجتماع، ممکن است منافع افزایش یابد. ممکن است مخالفت و بدبینی موجود درباره اعلام پروژهها کاهش یابد.
مرحله چهارم: دادههای لازم را برای تعدیل شناسایی کنید. همان داده‌هایی را که در اتا 1 تا اتا 28 به دست آوردید، برای نظارت بر اینکه اثرهای اجتماعی پیشبینیشده واقعاً روی داده‌اند یا خیر، وارد جدول کنید. مهم‌تر اینکه رهبران انتخاب‌شده و داوطلب در اجتماع، ابزاری در دست خواهند داشت تا بررسی کنند که آیا فرایندهای تعدیلِ بهکاررفته، واقعاً اثرگذارند یا خیر.
9- نظارت و پیگیری‌های اجتماعی: با استفاده از اطلاعات هر کدام از تأثیرات اجتماعی معنادار، شیوه‌ای نظارتی به کار گیرید تا هم حامی و هم اجتماع را در نظر بگیرد و شامل شود. اگر آنچه پیشبینیشده است واقعاً روی دهد، پیگیری‌های اجتماعی یا تحلیل پسارویدادی به فهم ما کمک خواهد کرد.
کاربرد اتا در فرایند تصمیم‌گیری
اتا ممکن است در فرایند تصمیم‌گیری به عنوان ابزار سیاست‌گذاری یا برنامه‌ریزی استفاده شود.
الف) ابزار برنامه‌ریزی: برنامه‌ریزی را میتوان به سه مرحله اصلی تقسیم کرد:
1. سیاست‌ها: که اهداف کلی و مقبول اجتماعی را تعریف کرده، راه‌ها و ابزار رسیدن به آنها را مشخص می‌کند.
2. برنامه‌ها: که از وسایل و ابزار استفاده می‌کند و منابع را به سمت برآوردن اهداف هدایت می‌کند.
3. پروژهها: که نشان‌دهندۀ انجام دادن عملی فعالیت‌هایی است که برای تحقق اهداف معین‌شده در سیاست‌ها و برنامه‌ها طراحی شده‌اند.
ب) ابزار سیاست‌گذاری: انتخاب سیاست، مستلزم دو تصمیم است:
1. اقدام
2. انتخاب میان جانشین‌ها با در نظر گرفتن هدف یا منظوری از پیش تعیین‌شده. اتا با سبک و سنگین کردن جانشین‌ها به سیاست‌گذاری کمک می‌کند.
ج) ابزار تصمیم‌گیری: اتا به عنوان ابزار تصمیم‌گیری، بخشی از فرایند عقلانی حل مسئله است که با مشخص کردن انواع هزینه‌های اجتماعی، منافع اجتماعیِ اقدام پیشنهادی و شیوه‌های اقدام جانشین، تصمیم‌گیری می‌کند. فرایند تصمیم‌گیری، اغلب مملو از تضاد است.
تصورات نادرست درباره ارزیابی اجتماعی
1- تأثیرات اجتماعی در دسترس فهم عمومی‌اند و هر فردی می‌داند آنها چیستند.
شناخت، پیش‌درآمد فهم عمومی است. فواید و پیامدهای آب‌بندها اکنون کاملاً پیش‌بینیپذیر است؛ اما پس از چهار دهه مطالعات تطبیقی و تکمیلی. فرایند اتا شامل استفاده از دانش محلی در فرایند تصمیم‌گیری است. یادگیری اجتماعی که در این فرایند روی می‌دهد، همانند خیابانی دوطرفه است که از سویی برنامه‌ریزان پروژه می‌تواند شرایطی فراهم کنند که به افزایش درک و فهم افراد اجتماع کمک کند، از سوی دیگر، اجتماع محلی می‌تواند با تعدیل اطلاعات دریافتی، آنها را تکمیل کند.
2- تأثیرات اجتماعی، سنجش‌پذیر نیستند و بنابراین باید نادیده گرفته شوند.
تأثیر ممکن است کیفی باشد، مانند تغییر در نگرانی عمومی درباره خطرهای ناشی از آب‌های زیرزمینی آلوده یا تشعشعات رادیواکتیو برای سلامتی و بهداشت. ممکن است کمی باشد، مانند تعداد معلمان لازم برای ارتقای سواد. اما هر کدام معرفی9 خواهند داشت.
3- تأثیرات اجتماعی به‌ندرت روی میدهند. از این‌رو پرداختن به آنها تلف کردن وقت است.
تأثیرات اجتماعی مانند تأثیرات بیوفیزیکی و مالی همیشه روی میدهند، اما امکان ندارد همیشه معنادار باشند! کشیدن جاده در اجتماعات روستایی، زندگی روزمره و الگوهای جابه‌جایی را مختل می‌کند؛ اما منافع بلندمدت آن عبارت است از دسترسی به اشتغال بیرون از منطقه، دسترسی به بازارهای بیرونی و کاهش انزوا و دورافتادگی.
4- تأثیرات اجتماعی به «هزینه‌ها» مربوط است و نه «فواید». از این‌رو ارزیابی، طرح‌های توسعه را کند یا متوقف می‌کند.
هر نوع تغییری، فارغ از اندازۀ اجتماع یا ماهیت اقدام پیشنهادی، برای عده‌ای منفعت و برای عده‌ای هزینه به همراه دارد. قیاس یادشده همانند ایدۀ نهفته در پس تحلیل هزینه - فایده در اقتصاد است. هزینۀ ساخت پروژه با فواید آن مقایسه میشود و اگر فواید آن بیشتر باشد، به طور کلی به ادامه کار تصمیم گرفته میشود.
5- ارزیابی تأثیرات اجتماعی صرفاً هزینه‌های پروژه را افزایش می‌دهد و به منافع آن نمی‌افزاید.
هنگامی که اتا به عنوان جزئی ضروری از ارزیابی تأثیر محیطزیستی یا فرایند تصمیم‌گیری دیگری انجام میشود و زمانی که معطوف به حل مسئله است، ابزار بسیار قدرتمندی است. ارزیابی تأثیر اجتماعی در طولانی‌مدت، موجب صرفه‌جویی در هزینه میشود و احتمال موفقیت اقدام پیشنهادی را افزایش می‌دهد و امکان سازگاری بیشتر اجتماع را با هر نوع زیان اقتصادی یا نابودی نهادهای سیاسی بهبود می‌بخشد(2).
پی‌نوشت
. متغیرهای ارزیابی تأثیر اجتماعی که در جدول (3) خواندید، به صورت اتا 1 الی اتا 28 در ادامه به تفصیل شرح داده شده است. ترتیب نام‌گذاری از کتاب برداشته شده است.
2.کتاب به صورت Handbook Practical (کتاب راهنمای عملی) نوشته شده و هر فصل شامل جداول راهنما و همچنین مثال‌های پروژه‌های انجام‌شده است که به مخاطب کمک می‌کند تا با دانش حداقلی، گامبهگام پروژه مورد نظر خود را ارزیابی کند تا به سرانجام برسد. در خلاصه‌نویسی ارائه‌شده، برای پیوسته بودن مطالب، چارچوب روایی کتاب رعایت نشده و نسبت به فصول کتاب متن خلاصه، جابه‌جا شده است. اما تلاش شده که تئوری گفته‌شده در مثال‌ها به مخاطب انتقال داده شود.
[1] .Rabel J. Burdge
[2] . Richard Nixon
[3] . National Environmental Policy Act (Nepa)
[4] . environmental impact statement ( EIS)
[5] . Council on Environmental Quality (CEQ)
[6] . influx
[7] . outflux
[8] . Safegurads
[9] . Indicator