طراحی مدلِ ارزیابی و بهبود عملکرد طرحهای شهری
محورهای موضوعی :
اسماعیل جهانی دولتآباد
1
(استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران)
رحمان جهانی دولتآباد
2
(دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی)
کلید واژه: طرحهای شهری, ارزیابی عملکرد, اثربخشی و بهبود عملکرد,
چکیده مقاله :
نوشتار حاضر با ایجاد تمایز بین پروژه¬ها و طرح¬های شهری، بر این نکته تأکید دارد که طرح¬های شهری به دلیل فقدان مدل¬های ارزیابی عملکردِ تعریف¬¬شده و نیز دشواریِ ارزیابی عملکرد آنها در مقایسه با پروژه¬های شهری، کمتر و به سختی در معرض ارزیابی عملکرد واقعی قرار می¬گیرند. این در حالی است که بسیاری از این طرح¬ها به شدت نیازمند بررسی، مطالعه و ارزیابی دقیق¬اند. بر همین اساس در مطالعۀ حاضر سعی کرده¬ایم تا با الهام از رویکردهای نظری موجود و نیز بهره¬گیری از نتایج پژوهش¬های انجام¬گرفته در این حوزه، الگویی نظری - روشی برای ارزیابی و بهبود عملکرد طرح¬های شهری ارائه دهیم. مدل پیشنهادی ما در بعد نظری، عملکرد طرح¬های شهری را با سنجش سه شاخص اصلی شامل اثربخشی، توجیه‌پذیری و پایداری نتایج قابل ارزیابی می¬داند که هر کدام از این شاخص¬ها از روند سنجش و ارزیابی متفاوتی پیروی می¬کنند. مدل یادشده، ریشه¬ها و علل موفقیت یا عدم موفقیت طرح¬ها را در سه حوزۀ سیاست-گذاری، اجرا و مشارکت جست¬وجو می¬کند و نظام کاربستیِ برآمده از آن مبتنی بر دو مکانیسم اصلی رویکردی و ساختاری است. مدل پیشنهادی این مطالعه در بعدِ روشی نیز فرایندی شش¬مرحله¬ای را برای اجرای مدل نظری یادشده در میدان پژوهش طراحی و ارائه می¬کند که پژوهشگران این حوزه را قادر می¬سازد تا با گذر از این مراحل به برآیندی از عملکرد طرح¬های شهری مورد مطالعه¬شان دست یابند و با شناخت ریشه¬های موفقیت/ عدم موفقیت این طرح¬ها، پیشنهادهای عینی و عملی برای بهبود عملکرد این طرح¬ها ارائه نمایند. امید است مدل پیشنهادی این مطالعه دست¬کم با ارائۀ خطوط کلی پژوهش در زمینه ارزیابی و بهبود عملکرد طرح¬های شهری، کمکی هرچند اندک برای پژوهشگران این حوزه فراهم نماید.
Through differentiation between urban plans and projects, this paper emphasizes that urban plans are less exposed to evaluation because of the lack of defined performance evaluation models and the difficulty of evaluating the performance of urban plans compared to urban projects. However, many of these plans are in dire need of rigorous study and evaluation. Accordingly, we have tried to provide a theoretical-methodical model for evaluating and improving the performance of urban plans,based on existing theoretical approaches and also results of research in this area. Our proposed model evaluates the performance of urban plans by measuring three main variables, i.e. effectiveness, justification and sustainability of results, each of which follows a different measurement and evaluation process. This model explores the origins and causes of success or failure of a plan in three areas, namely policy making, implementation, and participation, and the resultedmanagementsystem is based on two key mechanisms: structure and approach. This model presents a six-step process in the field of research that methodically enables the researchers to estimate the performance of the urban plans;and by identifying the successes / failures causes,it can provide objective and practical suggestions for improving the performance of these plans. Hopefully the proposed model in this paper will provide the researchers with at least an initial guidelinefor evaluating and improving the performance of urban plans.
آذر، عادل و صفر فضلی (1381) طراحی سیستم ارزیابی عملكرد كاركنان با استفاده از مدل كارت امتیازی متوازن BSC، اولین کنفرانس ملی مدیریت عملکرد، تهران، جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران.
ال¬دفت، ريچارد (1377) تئوري و طراحي سازمان، ترجمة علي پارسائيان و سيد محمد اعرابی، جلد اول و دوم، تهران، دفتر پژوهش¬هاي فرهنگي.
پورطاهري، مهدي و دیگران (1391) «ارزيابي عملکرد طرح¬هاي هادي روستايي در توسعه کالبدي سکونتگاه¬هاي روستايي (مطالعه موردي: روستاهاي نبوت و خوران شهرستان ايوانغرب)»، فصلنامه جغرافيا و پايداري محيط (پژوهشنامه جغرافيايي)، دوره دوم، شماره 5، صص 25-36.
جهانی دولت¬آباد، اسماعیل و رحمان جهانی دولت¬آباد (1395) الزامات رویکردی و ساختاری در امر کنترل حیوانات شهری، تهران، شهر.
حبیبی، آرش و دیگران (1393) تصمیم‌گیری چندمعیاره فازی، تهران، کتیبه گیل.
حسن¬زاده، الهه و دیگران (1391) «ارزیابی سطح تعالی سازمانی با استفاده از مدل EFQM (مطالعه موردی: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران)»، پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، دوره بیست و هشتم، شماره ۲، صص ۴۷۹-۴۹۶.
خدیوی، محمود و دیگران (1392) «امکان‌سنجی اجرای مدیریت عملکرد بر اساس مدل بالدریج در دانشگاه فردوسی مشهد در سال 1390»، فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار، دوره هفتم، شماره 1، صص ؟.
خرمی راد، نادر (1393) تفاوتهای پروژه و طرح، قابل دسترسی در: http،//www.
khorramirad.
com/index.
php?id=980 خلیلی، احمد و دیگران (1393) «ارزیابی سیاست‌های مسکن مهر در ایران و ارائه راهکارهایی برای بهبود آن»، فصلنامه مطالعات شهری، شماره 13، صص 83-92.
خوبیاری، بابک (1383) مدیریت بر مبنای هدف راهی به سوی نتیجه‌گرایی، پنجمین کنفرانس بین¬المللی مدیران کیفیت، تهران، شرکت فرایند تحقیق.
رابينز، استيفن (1389) تئوري سازمان (ساختار، طراحي، كاربردها)، ترجمة سيد محمد الواني و حسن دانايي فرد، تهران، صفار اشراقي.
ربیع¬پور، سپیده و مهرعلی میارنعیمی (1394) تحلیل و ارزیابی شهر دوستدار کودک با استفاده از مدل SWOT(نمونه موردی: منطقه 5 تهران)، کنفرانس بین¬المللی مهندسی معماری و زیرساخت شهری، تبریز، ایران.
طبرسا، غلامعلی و داوود غفوری (1387) «بررسی و تجزیه و تحلیل میزان اثربخشی نظام ارزیابی عملکرد جدید کارکنان دولت (مورد مطالعه: ستاد مرکزی وزارت امور اقتصادی و دارایی)»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره دوازدهم، شماره 4، صص.
عبدالوهابي، مرضيه و دیگران (1391) «امکان¬سنجی استقرار مدارس هوشمند در دبیرستان‌های دخترانه شهر اهواز»، فصلنامه نوآوری-های آموزشی، سال یازدهم، شمارة 43، صص.
علی¬غنی¬زاده، پیمان (1390) بررسی امکان ایجاد رویکردی جدید از مدل کارت امتیازی متوازن (BSC) با استفاده از نظرات خبرگان در برآورد میزان اهمیت و اولویت شاخص¬ها و استراتژی¬ها با بهره¬گیری از تکنیک AHP (مورد کاوی: برنامه پنج¬ساله بانک صادرات ایران)، پایان¬نامه دانشجویی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکده مدیریت و حسابداری.
غیاث¬وند، احمد (1394) «آموزش شهروندي در مدارس شهر تهران؛ آثار و پیامدها (مطالعۀ تجربی اثربخشی طرح شهردار مدرسه)»، فصلنامه برنامه¬ریزي رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 23، صص.
فراهانی، مهدی (1389) «آشنایی با الگوی اثربخشی کرک پاتریک»، ماهنامه تحقیق، سال سیزدهم، شماره 6، صص.
فریدون¬نژاد، رضا (1393) آشنایی با طرح¬های توجیهی کسب¬وکار، جلد اول، تهران، دانش و زندگی.
کریمی، تورج (1385) «مدل¬های نوین ارزیابی عملکرد سازمانی»، ماهنامه تدبیر، دوره، شماره 171، صص.
ميركمالي، سيد محمد (1373) رهبري و مديريت آموزشي، تهران، رامين.
نبی¬لو، بهرام و دیگران (1395) «ارزیابی عملکرد طرح تحول نظام سلامت در بیمارستان‌های تحت پوشش دانشگاه علوم پزشکی استان آذربایجان غربی»، مجله دانشکده پرستاری و مامایی ارومیه، دوره چهاردهم، شماره ۱۱، صص ۸۹۶-۹۰۵.
Freeman, R. E (1984) Strategic Management، A Stakeholder Approach. Boston, Pitman.
Sammons, Pam (2006) School Effectiveness and Equity, Making Connection, International Congress for School Effectiveness and Improvement, Fort Lauderdale Florida 4th January 2006.
Sumaedi, S. Yarmen, M (2015) The Effectiveness of ISO 9001 Implementation in Food Manufacturing Companies, A Proposed Measurement Instrument, Procedia Food Science, Volume 3, 2015, Pages 436–444.
فصلنامه علمي ـ تخصصي «ارزیابی تأثیرات اجتماعی»
شماره یکم، بهار 1399: 37-1
طراحی مدلِ ارزیابی و بهبود عملکرد طرحهای شهری
اسماعیل جهانی دولتآباد 1
رحمان جهانی دولتآباد 2
چکیده
نوشتار حاضر با ایجاد تمایز بین پروژهها و طرحهای شهری، بر این نکته تأکید دارد که طرحهای شهری به دلیل فقدان مدلهای ارزیابی عملکردِ تعریفشده و نیز دشواریِ ارزیابی عملکرد آنها در مقایسه با پروژههای شهری، کمتر و به سختی در معرض ارزیابی عملکرد واقعی قرار میگیرند. این در حالی است که بسیاری از این طرحها به شدت نیازمند بررسی، مطالعه و ارزیابی دقیقاند. بر همین اساس در مطالعۀ حاضر سعی کردهایم تا با الهام از رویکردهای نظری موجود و نیز بهرهگیری از نتایج پژوهشهای انجامگرفته در این حوزه، الگویی نظری - روشی برای ارزیابی و بهبود عملکرد طرحهای شهری ارائه دهیم. مدل پیشنهادی ما در بعد نظری، عملکرد طرحهای شهری را با سنجش سه شاخص اصلی شامل اثربخشی، توجیه‌پذیری و پایداری نتایج قابل ارزیابی میداند که هر کدام از این شاخصها از روند سنجش و ارزیابی متفاوتی پیروی میکنند. مدل یادشده، ریشهها و علل موفقیت یا عدم موفقیت طرحها را در سه حوزۀ سیاستگذاری، اجرا و مشارکت جستوجو میکند و نظام کاربستیِ برآمده از آن مبتنی بر دو مکانیسم اصلی رویکردی و ساختاری است. مدل پیشنهادی این مطالعه در بعدِ روشی نیز فرایندی ششمرحلهای را برای اجرای مدل نظری یادشده در میدان پژوهش طراحی و ارائه میکند که پژوهشگران این حوزه را قادر میسازد تا با گذر از این مراحل به برآیندی از عملکرد طرحهای شهری مورد مطالعهشان دست یابند و با شناخت ریشههای موفقیت/ عدم موفقیت این طرحها، پیشنهادهای عینی و عملی برای بهبود عملکرد این طرحها ارائه نمایند. امید است مدل پیشنهادی این مطالعه دستکم با ارائۀ خطوط کلی پژوهش در زمینه ارزیابی و بهبود عملکرد طرحهای شهری، کمکی هرچند اندک برای پژوهشگران این حوزه فراهم نماید.
واژه‌هاي کلیدی: طرحهای شهری، ارزیابی عملکرد، اثربخشی و بهبود عملکرد.
مقدمه
شهرهای امروزی سالیانه میزبان اقدامات مداخلهای گستردهای هستند که در قالب طرحها و پروژههای گوناگون از سوی سازمانهای مختلف به مرحله اجرا درمیآید. تجربه نشان میدهد که در بیشتر این اقدامات، در کنار تمام آثار مثبت، همواره وجود برخی از مشکلات بهویژه مشکلاتی که در برقراری ارتباط با مردم و جلب مشارکت ایشان به وجود میآید، موجبات نارضایتی بخشی از جمعیت را فراهم میآورد و موفقیت طرحهای یادشده را با چالشهایی اساسی مواجه میسازد. بنابراین آنچه ارزیابی چنین اقداماتی را ضروری میسازد این است که نحوۀ اجرای اقدامات یادشده، خود ممکن است در شرایطی در قالب یک مسئله متبلورشده، پیامدهای مثبت پیش‌بینی شده را به همراه نداشته و حتی به برخی پیامدهای نامطلوب نیز منجر گردد.
البته اینجا لازم است به این نکته اشاره کنیم که هرچند تمام اقدامات مداخلهای که در سطح شهرها به انجام میرسد، عامل تغییر محسوب میشوند، همه آنها از ماهیت یکسانی برخوردار نیستند و در یک تقسیمبندی کلی میتوان دو دسته از این اقدامات را از هم متمایز نمود. دسته اول اقداماتی هستند که خروجی آنها یک «محصولِ» مشخص است. به عبارت بهتر، با اجرای این دسته از اقدامات، چیزی ساخته و به شهر اضافه میشود. برای مثال، اقداماتی مانند احداث بیمارستان، پل، تونل، بزرگراه و... که در نتیجه آن محصولی جدید تولید میشود، جزء این دسته از اقدامات مداخلهای در شهرها محسوب میشود که معمولاً با عنوان «پروژه شهری» از آنها یاد میشود.
اما دسته دوم به اقداماتی اشاره دارد که محصولی تولید نمیکنند، بلکه قرار است اجرای آن، «نتیجه»ای در برداشته باشد. اقداماتی مانند جمعآوری زبالهها، مبارزه با جانوران مضر شهری، حمایت از مدارس، ساماندهی مشاغل و... که انتظار میرود با اجرای آن، نتیجهای برای بخشی از شهروندان یا تمامی آنها حاصل شود. این اقدامات در دسته دوم جای میگیرند که معمولاً از اصطلاح «طرح شهری» برای اشاره به آنها استفاده میشود (خرمیراد، 1393: 1).
در این معنی، مثلاً ساخت یک بزرگراه بسیار عظیم، هرچند مستلزم سرمایه‌گذاری بسیار هنگفتی است، پروژه شهری محسوب میشود، ولی اقدامات مربوط به تزئین و نورپردازی شهر برای مناسبتی خاص، حتی اگر مستلزم سرمایه‌گذاری بسیار کمتر از احداث بزرگراه باشد، طرحی شهری قلمداد میگردد. بنابراین تفاوت اصلی پروژه و طرح را در این جمله میتوان خلاصه نمود که: پروژه محصول به وجود میآورد و طرح، نتیجه.
البته همین تفاوت، مجموعهای از تفاوتهای دیگر را نیز بین این دو نوع اقدام مداخلهای پدید میآورد. برای مثال، محصول نهایی پروژهها معمولاً به صورت کامل از قبل مشخص و تعیین شده است، در حالی که نتیجه طرحها از تعیینشدگی و وضوح کمتری برخوردار است. مهمتر از آن اینکه اندازهگیری و سنجش میزان موفقیت پروژهها به مراتب آسانتر از سنجش میزان کامیابی طرحها در دستیابی به اهداف تعیینشدهشان است. به عبارت سادهتر، ارزیابی نتیجه بسیار دشوارتر از ارزیابی محصول است. بدیهی است که اندازهگیری میزان موفقیت مجریانِ احداث یک پل یا یک تونل در نقطهای از شهر، آسانتر و دقیقتر از اندازهگیری میزان موفقیت مجریان یک طرح آموزشی در کل مدارس شهر است.
بر همین اساس در بحث ارزیابی عملکرد اقدمات مداخلهای در شهرها همواره شاهد این هستیم که پروژههای شهری، ابزار و مدلهای ارزیابی عینی و دقیقتری در مقایسه با طرحهای شهری دارند. به عبارت بهتر، هرچند در اغلب موارد سازمانهای مجری طرحهای شهری از برخی مکانیسمهای ارزیابی عملکرد بهره میبرند و
گزارشهای ارزیابی عملکرد این طرحها معمولاً در آرشیو اسناد این سازمانها قابل دسترسیاند، نگاهی اجمالی به این گزارشها حاکی از آن است که بخش اعظم آنها در واقع گزارشهایِ باب میل مدیران و کاملاً معطوف به اهداف سازمانی است. همچنان که حتی اقداماتی که عدم موفقیت آنها در دستیابی به اهداف تعیینشده برای عموم مردم محرز شده است، نیز دارای گزارشهای عملکرد موفق در سازمانهای مربوط هستند.
برای مثال، جهانی دولتآباد و جهانی دولتآباد (1395) در ارزیابی طرح کنترل و مبارزه با جانوران مضر شهری، که سازمان شهرداری تهران انجام میدهد، به این نتیجه رسیدهاند که این طرح بهرغم هزینههای هنگفتی که سالیانه صرف آن میشود، نه تنها به نتایج مورد انتظار دست نیافته است، بلکه برخی پیامدهای منفی پنهان را نیز پدید آورده است. با این حال گزارشهای عملکردی که در سازمان مربوط تهیه شده است، تصویر کاملاً متفاوتی از عملکرد طرح را به نمایش میگذارد.
بخشی از علل این تناقضات، همانطور که اشاره شد، به فقدان مدلهای ارزیابی عملکرد مطلوب در زمینه طرحهای شهری مربوط است، اما بخش دیگر به دشواری ارزیابی طرحها بازمیگردد. فرایند اجرا و نیز پیامدهای طرحهای شهری از نظر ماهیت با پروژههای شهری که در زمان و مکان مشخصی اجرا میشوند، متفاوتند. این طرحها معمولاً شامل اقداماتی گسترده در سطح شهر هستند که اجرای آن اصطلاحاً با تداوم زمانی و مکانی همراه است. بنابراین دامنۀ نتایج آنها نیز گسترده، متعدد و پراکنده است. این مسئله، ارزیابی میزان موفقیت طرحها در دستیابی به نتایج تعیینشده را با دشواریهای اساسی روبهرو میکند.
همین ماهیت غیر متمرکز بودن اقدامات در طرحهای شهری، آنها را با مسائلی مواجه میسازد که از نظر ماهیت با مسائل پیشِ روی پروژههای شهری متفاوت است. یکی از این مسائل که اغلب در ارزیابیهای معمول این طرحها از آن غفلت میشود، بحث عدالت توزیعی است. با نگاهی اجمالی به طرحهایی که در سطح شهرها به مرحله اجرا درمیآید، متوجه خواهیم شد که اکثریت قریب به اتفاق این طرحها ماهیت خدماتی یا حمایتی دارند که در جریان اجرای آن، خدمت یا حمایت خاصی بین بخشی از شهروندان یا تمامی آنها توزیع میشود. بنابراین طرحهای شهری هم قابلیت حرکت به سمت کاهش نابرابری دارند و هم میتوانند در شرایطی منجر به افزایش شکاف و نابرابری در بین بخشهای مختلف جامعه گردند. این نابرابری میتواند در اشکال مختلف از جمله نابرابری میان شمال و جنوب یا به تعبیری بین مناطق مختلف شهرداری، نابرابری جنسیتی، نابرابری آموزشی، نابرابری در فرصتها و... خود را نشان دهد.
مصداق بارز این مسئله را میتوان در نتایج ارزیابی عملکردِ طرح ساماندهی مراکز فروش پرندگان زینتی که در سال 1390 در تهران اجرا شد، مشاهده نمود. این طرح با هدف جمعآوری تمامِ پرندهفروشیها از